Óð Snorri Sturluson líka í gyðingahatri?

 

Á hinum síðustu og verstu tímum, þegar gyðingahatur hefur sjaldnast verið meira í Evrópu og "venjulegir" Íslendingar skrifa í umræðu á Smettiskruddu um umskurn, að gyðingar séu sjálfir að kalla yfir sig nýja helför, meðan enn aðrir segja fjálglega frá því að þeir hafi á ævi sinni "lent í ferlegum Gyðingi, sem beitti bæði slægð og kænsku til að græða á þeim sem öðrum, laug, sveik og stal og það..." (sjá athugasemdir þann 10. nóvember 2013 á snjáldurskinnu Ragnhildar Pálu, sem er mikill vinur gyðinga).

Þegar svo hræðilega er komið fyrir Íslendingum í ófétis hatrinu og fordómunum, er áhugavert að detta ofan á nýja fræðigrein um Snorra Sturluson og gyðinga. Ég hef sjálfur skrifað niðursoðna, en þó mest lesnu (og stolnu) sögu gyðinga á Íslandi (sjá hér), en hefi aldri rekist á neitt um að Snorri forfaðir minn, og okkar margra, eigi að hafa ritað um gyðinga eða gyðingdóm. Hann velti vissuleg fyrir sér þjóðum að sið fróðra samtíðarmanna sinna, sem vissu mest lítið um allt. En það er glænýtt fyrir mér að Snorri hefði verið að gangast upp í gyðingum. Hann nefnir gyðinga ekki einu sinni í Eddu sinni.

Ungur fræðimaður við Harvard/UCL, Richard Cole að nafni, hefur mikið velt fyrir sér frásögnum  af gyðingum í fornbókmenntum Norðurlanda. Í nýrri grein (sem hér er í nýjustu gerð sinni frá 2017, en þessi grein var skrifuð á grundvelli "draft" gerðar. Richard hefur breytt grein sinni eitthvað) sem hann hefur ritað um gyðinga og Snorra Sturluson er margt á huldu og flest mjög tilgátukennt. Segir Cole reyndar sjálfur að hugmyndir sínar, sem eru vægast sagt frekar langsóttar, séu kannski "unpalatable". Ég verða að viðurkenna að mér þykir tilgáta Cole algjörlega óæt, þótt margt áhugavert sé hægt að lesa í grein þessa unga, áhugaverða fræðimanns sem ég fylgist með á Academia.edu.

Múspells synir voru synir jötunsins Múspells, sem samkvæmt Snorra áttu að ríða að Bifröst til að berjast við æsina við Ragnarökkur á Vígríðarvelli ásamt öðrum illfyglum eins og Surti, Fenrisúlfinum og Miðgarðsormi. Cole telur að Snorri lýsi Múspels sonum í Eddu sinni (ca. 1215) með minnum sem notuð voru til að lýsa gyðingum, sér í lagi svo kölluðum "rauðum gyðingum" í frásögnum af Antikristi. Telur Cole að Snorri sé að nota lýsingar af "Rauðu gyðingunum" þegar hann lýsir Múspells sonum. Samkvæmt miðaldahindurvitnum áttu þeir að búa í Kákasus, einangraðir mjög, og áttu þeir að koma á hinsta degi til að berjast við góð öfl og til að koma í veg fyrir ætlunarverk Krists.

Sér Cole margt líkt með lýsingum á rauðu gyðingum og sögum af Loka og af þursunum Múspellssonum. Segir hann að kenningin Muspellz synir hjá Snorra sé "halfrím" við kenninguna Ísræls synir sem er skilgreining sem gefin er á gyðingum í Stjórnahandriti  (AM 226 and 228 folios) sem er samansafn frásagna úr Gamla Testamentinu og er frá 14. öld, en ekki þeirri 13. eins og Cole heldur fram. Vitnar Cole einnig til miðaldakvæðis sænsks og miðaldatréristu máli sínu til stuðnings. En Cole gleymir hins vegar að segja okkur að sænska miðaldakvæðið Konung Alexander, sem inniheldur frásögn af "rauðum júðum", er frá 1380 og tréristan sem han birtir mynd af í grein sinni er úr þýska ritinu Der Antichrist frá 1480. Elsti textinn sem nefnir rauðu gyðingana er handritið Der Jungere Titurel frá 1272 , og telur Cole að sagan þar af rauðgyðingunum geti byggt á miklu eldri heimildum. Engar sönnur eru þó færðar fyrir því eða í riti því sem Cole vitnar í eftir Andrew Colin Gow. The Red Jews. Antisemitism in an Apocalyptic Age 1200-1600. (Leiden: E.J. Brill, 1995).  Mér þykir í hæsta máta ólíklegt að Snorri Sturluson (1179-1241) hafi verið búinn að ná sér í hugmyndir sem byrjuðu að gerjast eftir 1220 suður í Evrópu.

Þessa mynd notar Cole til að færa rök fyrir að lýsingar Snorra á Múspells sonum séu lánaðar af lýsingum miðaldaruglubókmennta um svokallaða "rauða júða". Myndin er hins vegar ekki frá tímum Snorra, heldur frá 1480.

Grein Coles er tilraun til tilgátu. Hann setur ekki fram nein óyggjandi sannindi um þekkingu Snorra Sturlusonar á gyðingum eða notkun hans á gyðingalýsingum þeim sem hann telur að Snorri heimfæri upp á aðra óvinsælar eða óferjandi fígúrur. Mér finnst Cole gera Snorra upp þekkingu á fræðum og kreddum sem alls ekki eru varðveittar frá tímum Snorra sjálfs.

Ekki ætla ég að útiloka, að Snorri hafi þekkt til gyðingahaturs. Hugsanlega hefur Snorri fengið að láni einhver hatursminni um illsku gyðinga til að heimfæra á þurs úr Múspellsheimum. En ef ekki liggja fyrir betri heimildir en þær sem Cole framreiðir, verður þetta í mesta lagi skemmtileg tilgáta og tómar vangaveltur. 

Myndin efst er niðurlensk eða þýsk trérista á pappír frá ca. 1470, sem sýnir gyðinga ræða við Jóhannes skírara. Gyðingahatur, sem Cole sér bergmálast í lýsingum Snorra á Múspellssonum var vissulega í hæsta máti áþreifanlegt á miðöldum. Það voru sannarlega til illmenni á tímum Snorra. Mörg þeirra störfuðu innan kirkjunnar, sem eins og öfgaíslam í dag ól á og nærðist á hatri í garð annarra þjóða og trúarbragða.

Þessi mynd er frá sama tíma og Snorri var upp á sitt besta. Myndin (músið myndina til að stækka hana) er teiknuð af meinfýsnum munki í skattaskrá Norwichborgar árið 1233, og á henni er hæðst að gyðingum sem bjuggu á þeim tíma í borginni. Þeir voru greinilega hataðir á sama hátt og konan hataði gyðinga í athugasemd á smettiskruddu Ragnhildar Pálu um daginn.

Háðsmyndin er m.a. af Isaak syni Jurnetts, syni Eliabs. Hann er sýndur sem konungur með þrjú andlit. Í Norwich er reyndar enn til hús sem kallað er Music Hall, sem er talið vera afbökun á Moishe Hall, og telja sumir að húsið sé að grunni til það hús sem Isaak ben Jurnet bjó í á 13. öld. Ísak þessi var lánadrottinn Hinriks III  Englandskonungs, svo og munka í Westminster sem hann saksótti fyrir skuldir, og einnig biskupsins af Norwich.

Moshe Mokke og kona hans Abigail eru einnig hædd á níðteikningunni. Moshe Mokke var dæmdur fyrir að slá mann og síðar hálshöggvin fyrir að höggva silfur. Hinrik III greiddi aldrei Ísak fé það sem hann skuldaði honum og setti á lög sem gerði gyðingum lífið mjög leitt. Það átti að heita að hann verndaði þá, en fyrir það lánuðu þeir honum á mjög góðum kjörum og greiddu stundum sjálfir fyrir með lífi sínu. (Hinrik III hef ég áður nefnt. Hann elskaði hvítabjörn sinn meira en gyðinga. Heinrekur III tjóðraði björninn í Tower of London og á tyllidögum fékk björninn að synda í Thamesá og veiða sér fisk. Henrý var mikill dýravinur og átti líka fíl sem dó líklega úr rauðvínsdrykkju).

Árið 1144 var gyðingum í borginni Norwich kennt um barnaníð og morð, þegar 12 ár drengur, Vilhjálmur að nafni, hvarf. Þótt aldrei hafi sannast að Villi litli hefði verið myrtur, og líklegra sé, að hann hafi verið grafinn lifandi af ættingjum sínum sem héldu að hann væri látinn, þá komu upp svipaðar ásakanir á hendur gyðingum á næstu árum víðs vegar um Bretland. Vilhjálmur var tekinn í dýrlinga tölu. 

Líklegt er að beinagrindurnar 17 (þar af 11 af börnum) sem fornleifafræðingar fundu í brunni í Norwich (sjá hér) séu afleiðing múgæsingar sem greip um sig á Bretlandseyjum á 12. öld? Kannski töldu kirkjunnar menn, sem fengið höfðu fé að láni frá gyðingum, múgnum trú um að fólkið sem myrt var væri Múspells börn og því réttdræpt.

Gyðingahatur er enn notað til að hlaupa frá skuldum sínum, til að fyrra sig ábyrgð og til að kenna öðrum um allt sem miður fer.  Það sannaðist er einn af pótentátunum sem settu Ísland á skuldamannabekk hér um árið ásakaði ásamt öðrum ýmsa gyðinga á Bretlandseyjum fyrir að reyna að ná í auðævi sín fyrir slikk (sjá hér, hér, hér , hér og hér).

Fjórar drottningar í einum sal

Frábært er að heyra að bók Jóns Þ. Þórs og Guðjón Friðrikssonar, Kaupmannahöfn, höfuðborg Íslands í 500 ár, sé loks að koma út. Hafði ég búist við verkinu fyrr, en allt hefur sinn tíma, jafnvel þótt verkið hafi verið margstyrkt af ríkustu mönnum Dana- og Íslandsveldis, lífs og liðnum.

Danadrottningu og Forseta voru afhent séreintök af bókinni, sem kemur ekki á markað dauðlegra manna fyrr en í byrjun desember. Þetta eru tvö bindi og munu þau kosta 14.900 krónur, sem er líklega ekki hátt verð fyrir 4 kílógramma bók. Ég hlakka til að lesa þetta verk. Ég fæ það kannski að láni hjá Þórhildi þegar hún er búin að lesa það.

Myndin hér að ofan segir margt. Hún er af Danadrottningu þar sem hún skiptist á orðum um bókina við konung vorn Ólaf Ragnar. Greinilegt er á fasi Danadrottningar að hún er búin að finna villu. Hún er nokkuð natin við slíkt.

Guðrún Nordal situr þeim á vinstri hönd eins og Foxill Lady með lágfótu slengda um hálsinn, búin að setja handritin aftur í tóma skápana í Þjóðmenningarhúsinu. Guðrún hefur augljóslega skotið öðrum ref fyrir rass, eftir að hún hefur látið skikka yfirvald allra safna, Margréti Hallgrímsdóttur, til að setja næturvörð og brunatryggingu á handritin meðan þau verða til sýnis í Þjóðmenningarhúsin í eina viku (sjá hér).

Margrét þjóðminjavörður lítur dálítið veimiltítulega út og stjörf, þarna fyrir aftan royalíteitin. Líklega verður hún að kaupa sér einhvers konar kött um hálsinn til að geta klórað sig fram á fremsta bekk. Hún stjórnar þó húsinu sem þau sitja í. Sigmundur Davíð mun redda því, ef hún sparar alla ónauðsynlega starfsmenn og stofnanir í burtu fyrir hann, svo hann geti jafnað skuldavanda eyðsluseggjanna. Þannig á nefnilega að gera það. Þjóðernisrembingurinn í honum er bara yfirklór.

Ég hef lítið álit á framsóknarkóngum. Það held ég líka að Árni Magnússon hefði haft.

Malbik er lausnin

Eftir miklar vangaveltur hafa mér fróðari menn ákveðið að vernda náttúruna með malbiki.

Þetta er líklega það sem koma skal. Sumir vilja ólmir stórhýsi ofan á viðkvæmar fornminjar og malbiksstígar um náttúruperlur eru auðvitað kærkomin lausn fyrir aðra fatlaða en þá sem hella vilja malbiki yfir náttúruna. Fram með hjólabrettin!

Eru Íslendingar ekki farnir að láta malbika og valta einum of mikið yfir sig, eða eru þeir hættir að geta gengið á móður jörð nema að hún sé öll útötuð í tjöru?

Göngustígar malbikaðir í Dimmuborgum

9. getraun Fornleifs

Ha krakkar, nú er vor í lofti, eins og Vigdís forseti sagði oft, og því tilvalið að hafa getraun:

Hvað er það sem sést á myndinni?

Hve gamalt er það?

Hvaðan er það ættað?

Hvar er það nú?

Vanhæfni á Þjóðminjasafni, enn og aftur

Enn einu sinni sýnir Þjóðminjasafnið vanhæfni starfsmanna sinna opinberlega. Nú síðast voru það litlir fræðilegir burðir Lilju Árnadóttur sem landsmenn fengu sýnishorn af í fréttum ríkisfjölmiðilsins ótrúverðuga. Nýlega hreppti Lilja Árnadóttir rannsóknarstöðu í nafni Kristjáns Eldjárns fyrir framan nefið á 16 öðrum umsækjendum. Sú stöðuveiting átti sér stað eftir að Ástráður Erlendsson bókmenntafræðingur og forseti Hugvísindasviðs Háskóla Íslands gerðist skyndilega álitsgjafi í ráðningarmálum Þjóðminjasafnsins. Menn spyrja sig nú, hvaða vit prófessor Ástráður hafi yfirleitt á þess háttar. Svörin verða eins sauðaleg og fá og þegar þjóðminjavörður segir alþjóð að það sé í himnalagi að spara næturvarðmanninn yfir handritaarfinum í Þjóðmenningarhúsinu. Þetta er skammarlegt fyrir Þjóðminjasafnið.

Greinilega er það þó einhvers konar bókmenntafræði sem Lilja Árnadóttir stundar, því hún hafði greinilega ekki hundsvit á því sem hún talaði um fyrir framan alþjóð í 10-fréttum Sjónvarps í gær (16.10.2013; Sjá einnig hér) og slettir út þeirri ævintýralegu skoðun sína að sylgja ein, sem fannst í Borgarfirði, hafi verið borin af höfðingja.

Lilja Árnadóttir og forvörður með sylgju úr Húsafelli

Hringjan sem fannst í Húsafelli og sem "sérfræðingurinn" Lilja segir vera frá 13. öld og jafnvel frá 15. öld, til að hafa allan varann á, er skreytt með höfðaletri. Höfðaletur er íslensk leturgerð, stílfærðir höfuðbókstafir (svokallaðir majúsklar) 16. aldar, og eru þeir ekki þekktir fyrr en á 16. öld. Allt þvaður um 13. öld og að Snorri Sturluson hafi verið eigandi þessa grips er út í hött. Gripurinn er án vafa gerður á Íslandi. Það þekkjast fleiri málmgripir með slíku letri á Íslandi eða einhverju kroti sem líkist höfðaletri, og þar sem ekkert stendur að viti.

Þar að auki er þetta ekki nein venjuleg sylgja eða hringja sem fannst í Húsafelli, heldur skreyti af reiðtygjum, hugsanlega af hnakki eða söðli.

Höfðinginn, sem Lilja sér fyrir sér, hefur greinilega verið í leðurfötum.

 

Hjóllaga hringur er hnoðaður á þorninn.

Gripurinn uppfyllir ekki þau skilyrði sem venjulega sylgja eða hringja þarf að uppfylla. Á sylgjum, hringjum og hringlaga spennum er þorn (standur). Þorni spennunnar er stungið í gegnum eitthvað, t.d. auga á leðri eða í klæðnað/vefnað til að halda saman hlutum. Á þessari "sylgju" er það ekki hægt, því á það er negldur (hnoðaður) hjóllaga, flatur hringur ofan á þorninn, sem gerir að verkum, að ekki er hægt að stinga honum gegnum eitt eða neitt. Þetta er því næsta örugglega skrautsspenna af reiðtygjum og er líklega frá 16. öld og jafnvel þeirri 17.

Þetta ætti  "sérfræðingur" Þjóðminjasafnsins að vita. Lilja hefur reyndar tekið þátt í samnorrænu verkefni sem Norræna ráðherranefndin borgaði dýrum dómum og sem á sænsku kallaðist Föremålsnomenklatur för nordisk medeltid (og þegar fínt átti að heita upp á latínu Nomina Rerum Mediævalium) þar sem tekið var saman orðasafn á lausblaðaörkum fyrir heiti á forngripum frá miðöldum. Þetta verkefni gekk afar seinlega vegna skussaháttar sumra þátttakendanna í því, og voru áskrifendurnir sem borguðu vel fyrir þessi blöð farnir að kalla það Nordisk Valium. Lilja sem tók við verkefninu af Gísla Gestssyni safnverði var ein þeirra sem til vandræða var í þessu verkefni, skilaði illa af sér og undir lokin var mér greitt sérstaklega af verkefninu til að ljúka því sem hún hafði ekki haft tíma til að sinna. Á blaði um hringjur og spennur í þessu orðasafni, sem ég geng út frá því að Lilja þekki, kemur fram, hvernig sylgjur eru notaðar og hvað einstök atriði á sylgju heita. En aldrei hefur verið til sylgja, þar sem ekki var hægt að stinga þorninum í gegnum eitthvað (sjá hér á vef HÍ hvernig á að spenna belti).

Háskóli Íslands kennir mönnum að spenna beltisólar og nota sylgjur. Ef þorninn væri eins og á sylgjunni í Húsafelli á þessu belti, er víst að menn misstu niður um sig buxurnar. Ég geri mér í hugarlund að myndin sé líkast til af belti og sylgju Ástráðs Eysteinssonar, sem hann gleymdi á Þjóðminjasafninu.

Ástæðan fyrir því að leðurleifar finnast á þessari skrautsylgju, er að þorninum hefur verið stungið í gegnum leður og síðan hefur verið lokað fyrir frekari not með því að hnoða hjólið ofan á þorninn. 

Að Lilja Árnadóttir haldi að höfðingjar landsins hafi veið hross og gengið vel girtir með risavaxnar hrossasylgjur, er hins vegar ekki alveg út í hött.

Kattarslagurinn um þjóðmenninguna og þjóðararfinn

Furðulegt var að sjá og heyra (og lesa), hvað mikið bar á milli í frásögnum forstöðumanna Þjóðminjasafnsins og Árnastofnunar á framtíð handritasýningarinnar í Þjóðmenningarhúsinu við Hverfisgötu, sem heyrir undir stjórn Þjóðminjasafns. Guðrún Nordal hefur nú tekið handritin heim í vel varið Árnavirki. Hún gerði það um helgina, þar sem ekki er tryggð viðsættanleg gæsla í Þjóðmenningarhúsinu.

Margréti Hallgrímsdóttir lætur sem að ekkert sé að, og eins og bruna- og innbústrygging á diskótekstaxta væri nægileg til að vernda þjóðararfinn. Bakkar hún ekki með það. Guðrún sýnir hins vegar ekkert kálfskinn fyrr en fyllt hefur verið í botnlausa Menningarholuna við Hótel Sögu. Margrét ætlar hins vegar að sýna Brennu-Njálssögu in originalis á næsta ári, en það er vitaskuld í óþökk Guðrúnar.

Hvor maddaman er frekust á eftir að koma í ljós. Guðrún vinnur eftir reglum (þó hún láti dagsbirtu gægjast inn í stofuna með prismakrónuna á Árnastofnun, en slík birta mun ekki vera góð fyrir handrit frekar en tröll), en Margrét virðist ávallt vinna eftir skipunum og að geðþótta, eins og hún væri á fullu í pólitík.

Margrét telur ekki ástæðu til að hafa sólarhringsvakt á menningararfinum. Ætli sé nokkur vakt á Þjóðminjasafni Íslands? Hún talaði í fréttum eins og hún hefði umboð frá hærri stöðum, og það hefur hún kannski. Kannski beint úr fornminjaráðuneytinu.

Margrét segir hér frá stórfelldum breytingum á Þjóðmenningarhúsinu á næsta ári. Er verið að berjast um peningana sem fara í þær? Vann Margrét yfir Guðrúnu í fyrstu lotu slagsins um menningarkrónur Sigmundar Davíðs ?

 

Fyrir allnokkrum árum fór ég og skoðaði nýjar sýningar Þjóðminjasafnsins. Þar uppgötvaði ég m.a. að það lak frekar mikið meðfram nokkrum gífurlega löngum gluggum í nýrri viðbyggingu, sem sett var á suðurgafl safnsins (undir yfirstjórn eiginmanns Guðrúnar Nordal). Ég tók eftir því að ung gæslukona gaf mér óhýrt auga, þar sem ég gerði mig líklegan til að ljósmynda lekann og fór að tala í eitthvað tæki. Tæpum tveimur mínútum síðar kom Margrét Hallgrímsdóttir út á tröppurnar. Hún þekkti mig greinilega ekki, enda ég með hatt og skegg, en var greinilega mikið niðri fyrir vegna þess að ég var að ljósmynda galla á nýlegri viðbyggingu hússins og spurði mig af hverju ég væri að ljósmynda gluggana. Ég gekk svo framhjá henni efst á tröppunum og lét þau orð falla að húsið læki. Margrét gerði sér alls ekki grein fyrir því hver ljósmyndarinn var því hún bauð mér fáeinum árum síðar, og það margoft, að skoða sýningarnar ókeypis þegar ég væri á landinu, þar sem hún taldi að ég hefði aldrei séð nýopnaða sýningu safnsins í endurbættum húsakynnum. Gaman væri hins vegar að sjá reikninga fyrir viðgerðum á nýjum gluggum í viðbyggingunni.

Lengi var það svo, að minnst mátti tala um hrikalegt ástand byggingar Þjóðminjasafnsins og hvað þá endalausa óráðsíu í tíð Þórs Magnússonar. Eftir miklar og kostnaðarsamar lagfæringar og breytingar var þó mjög fljótt greinilegt, að húsið var enn ekki hæft undir sýningar á þjóðararfinum. Lengi hefur það verið svo á Íslandi, að mönnum þætti vænst um það sem nýtt var og sárast að missa það. Þjóðararfur sumra nær ekki út fyrir ást á steypu, járni, gleri og plasti í þjóðar-Hörpum og almúga-Kringlum.

Áhugi Guðrúnar Nordal á þvi að koma handritum sínum í Hús íslenskra Fræða, sem nú er stór hola sem Katrín Jakobsdóttir hóf gröft á rétt áður en hún hvarf úr embætti ráðherra, er líka skiljanlegur. Hafa ber í huga, að arkitektastofan Hornsteinar, sem rekin er af eiginmanni Guðrúnar Nordal hefur teiknað "fjöreggið" og mun sjá þar um hönnunarvinnu. Lag steinsteypunnar sver sig í ætt við kórinn á Þjóðminjasafninu sem ég skoðaði hriplekan skömmu eftir að sá bakhluti Þjóðminjasafnsins var vígður. En í holunni við Hótel Sögu er allt í stáli,

Við erum hér að tala um fólk sem er vant að fá allt sem það bendir á og sem gerir sér ekki grein fyrir að það gerðust voveiflegir hlutir á Íslandi árið 2008. Næturvakt í Þjóðmenningarhúsinu getur vart kostað mikið, meðan þjóðin er að safna í baukinn til að byggja enn einn minnisvarðann yfir arkitekta landsins. Margrét er nýbúinn að setja deildarstjóra á Þjóðminjasafninu í rannsóknarstöðu, meðan staða deildarstjórans er ekki auglýst. Ef ekki er verið að spara með því að setja starfsmenn safnsins í rannsóknarstöðu, þá ætti að vera til skildingur til að borga fyrir næturvakt.

 

Þjóðararfsuppgröftur í eyðsluvímu fyrir kosningar. Þetta er fínni tegund af fornleifafræði. Þarna yfir holunni á í framtíðinni að hýsa miklu merkilegri hluti en forngripina handan við Suðurgötuna. 

Hætt hefur verið við stærsta fornleifauppgröft landsins og lokað á 800 millur, sem ekki eru til.

Auðvitað er ekki í mál takandi, að ekki sé sólarhringsgæsla á handritaarfi þjóðarinnar í Þjóðmenningarhúsinu við Hverfisgötu. Þar hafa lengi ríkt mjög strangar reglur, og til dæmis hefur það verið vonlaust mál fyrir forstöðumenn hússins að ráða fjölskyldumeðlimi í hreingerningar. Nú er, sem sagt, líka bannað að hafa sólahringsvakt. Hvort þetta er kreppan, eða bara andleg kreppa hjá stjórnanda Þjóðminjasafni Íslands eða eiginhagsmunapot hjá Guðrúnu Nordal, læt ég lesendur mína sjálfa dæma. En vitaskuld á einnig að vera sólarhringsgæsla á menningararfinum í Þjóðminjasafni Íslands, því ekki er hann minna verður en bókfellið.

17 sóttu um

 

Í ár sótti ég um rannsóknarstöðu í nafni Kristjáns Eldjárns. Það er er í þriðja skipti sem ég geri það. Fyrst sótti ég um árið 1992, síðan árið 2011 og svo nú í ár. Með doktorsgráðu í fornleifafræði, sem og gott verkefni, taldi ég mig líklegan til að geta fengið þessa stöðu.

Nú er ég búinn að gefa upp alla von. Ég fékk heldur ekki stöðuna í þetta sinn (sjá hér), og 15 aðrir urðu að sætta sig við sama hlutskipti, og að sjá starfsmann Þjóðminjasafns Íslands, sem hvorki hefur doktorspróf eða mikil fræðileg afköst af baki fá stöðuna.

En mér leikur forvitni á því að vita, af hverju mat á umsóknunum var unnið í samráði við Háskóla Íslands og hverjir þar unnu að því mati. Þessi afskipti HÍ koma fram í svari Þjóðminjavarðar, Margrétar Hallgrímsdóttur til þeirra sem ekki fengu stöðuna.

Hins vegar var hvorki greint frá því í auglýsingu um stöðuna, né í viðtali sem Þjóðminjavörður átti við mig, að HÍ kæmi að ferlinu varðandi mat á umsækjendum. Ég sendi nýlega fyrirspurn um það til Þjóðminjavarðar, en hún hefur ekki séð þörf á því að svara, svo nú spyr ég opinberlega til að spara Sigmundi Davíð Gunnlaugssyni vinnu í ráðuneytinu sínu, sem nú sér um málefni Þjóðminjasafns Íslands og allt annað fornt og þjóðlegt.

Hvernig kom HÍ að stöðuveitingu, þar sem gengið var fram hjá fólki með rannsóknarmenntun í rannsóknarstöðu? Vonandi var það ekki neinn í kynjafræði sem veitti mat eða umsögn. Þá á (karl)maður auðvitað ekki sjens.

 

"Þeir eru öfundsverðir sem afskektir eru"

Nýverið renndi ég augum yfir ágæta B.A. ritgerð eftir ungan og upprennandi sagnfræðing, Óðin Melsteð.

Eins og mér er tamt, finn ég gjarnan villur og geri aðfinnslur ef ástæða er til. Ég setti mig því í samband við Óðinn og greindi honum frá því að í ágætum lista hans yfir erlenda tónlistarmenn á Íslandi í ritgerðinni hefði að mínu mati vantað tvo áhugaverða einstaklinga, sem ef til vill báru höfuð og herðar yfir flesta þá sem músíseruðu sig um Ísland á 20. öld.

Annan þeirra, dr. Dennis Zakal, hef ég ritað örlítið um á öðrum vettvangi. Hinn var öllu merkilegri og leitt er að hann hafi ekki haft lengri viðkomu á Íslandi en í þau tvö skipti sem hann heimsótti landið.

Hann hélt þrenna tónleika á Íslandi í apríl árið 1935 og fimm tónleika í október árið 1938. Hann hét Ignaz Friedman en upphaflega Soloman Isaac Freudman. Hann var fæddur Podgorze-hluta Krakow í Póllandi árið 1882 og sáu menn snemma að í honum bjó undrabarn við slaghörpuna.

Friedman var tvímælalaust snillingur og meðal fremstu túlkenda Chopins fyrr og síðar. Hlustun er sögu ríkari, klikkið hér inn á YouTube og njótið þessa snillings. Hlustið einnig á hann tala um Chopin hér.

Friedman bjó um tíma í Kaupmannahöfn, en ferðast víða um heiminn, allt til Íslands og Hawaii. Á Hawaii var hann baðaður blómum, en í Reykjavík ákvað úrval arískra pilta sem sáu framtíð sína með Hitler og Stórevrópu að sletta fúkyrðum um hann í öfundarkasti í málgagni sínu Íslandi.

Þegar Friedman kom fyrst til Reykjavíkur hafði hann með sér flygil frá Hornung & Møller í Kaupmannahöfn. Fyrir utan nasistana, sem voru lítilmenni, þó þeir yrðu síðar lögreglustjórar og seðlabankastjórar, voru allir á Íslandi í skýjunum af hrifningu yfir leik Friedmans. En mikið er stundum furðulegt hve vel menn með verkamannahendur og smiðsputta geta leikið.

 

Í merkisviðtali sem F tók við við Ignaz Friedman, og sem birtist í Morgunblaðinu þann 27. apríl 1935 kom þetta fram (sjá hér);

"Þeir eru öfundsverðir sem afskektir eru....

En eitt get jeg sagt ykkur, að þið eruð öfundsverðir hjer á Íslandi. Þið hafið enn sem komið er komist hjá mörgum þeim erfiðleikum, sem aðrar þjóðir hafa við að stríða. Og eins og nú horfir við í heiminum er gott að vera afskektur og hafa úthaf fyrir nágranna á alla vegu.  - En meðal annarra orða, segir  Ignaz Friedman. Jeg hefi heyrt að þið eigið hjer merkilegt þjóðminjasafn, þar sem m. a. er sýnishorn af gömlum vefnaði. Er slíkur vefnaður gerður hjer enn - og er hægt að fá hann? Og hvar eru merkustu handritin af sögunum ykkar? 

Þegar blaðamaður Morgunblaðsins "F" og Páll Ísólfsson gengu á fund Friedmans á Hótel Borg, sat hann og las í símaskránni. Það var lengi siður gyðinga, því þeir gerða það oft þegar þeim var ljóst að á matseðlinum á Hótelum var svínaschnitzel í öll mál. Gyðingar leituðu hvorn annan uppi eða reyndu að kynna sér hvort í bænum væri gyðingasöfnuður. 

Friedman var stoltur af gyðingdómi sínum og hann skilgreindi sjálfan sig sem gyðinglegan píanóleikara. Erfitt var að fá kennslu í Póllandi  fyrir undrabarn af gyðingaættum vegna fordóma , en pólski píanókennarinn Leschetizky í Vín tók hann í tíma. Leschetizky hélt því fram, að þrír þættir gerðu menn að snillingi; Maður yrði að vera slavneskur, gyðingur og undrabarn. Lechetizky bætti því við, er hann heyrði Friedman í fyrsta sinn, að fyrir gyðing að vera ætti drengurinn að spila betur en hann gerði. Aðalsmaður nokkur í Vín bauðst til að borga fyrir alla menntun Friedmans ef hann kastaði trú sinni. Því svaraði móðir hans: "sonur minn er ekki til fals".

Blómum skrýddur Friedman á Hawaii

Eitt sinn var Friedman á hljómleikaför í Egyptalandi og ritaði fjölskyldu sinni: Svæðið sem við sjáum frá bátum okkar [á Níl], er sendið, þurrt og einstaklega leiðinlegt. Nú veit ég af hverju gyðingar ílentust hér aldrei. Skopskynið vantaði greinilega heldur ekki.

Friedman byggði sér snemma á 20. öldinni mikið hús í Bolzano á Ítalíu, sem hann kallaði Villa Friedman, þar sem hann bjó með konu sinni og dóttur, er hann var ekki á ferð og flugi um heiminn. Honum tókst að flýja til Ástralíu í stríðinu og þar andaðist hann helsjúkur árið 1948.

Alan Evans hefur skrifað bók um þennan merka mann, þar sem munu vera upplýsingar um hann á Íslandi. Barnabarn Friedmans, Nina Walder, hefur einnig skrifað bók um hann á frönsku sem út kom árið 2010. Sjá vefsíðu hennar til heiðurs Ignaz Friedman.

Grein um Friedman í Verkalýðsblaðinu 20.5. 1935. Stækkið með því að klikka nokkrum sinnum á myndina. 

Hringavitleysingasaga: Um léleg vinnubrögð og fræðilegt misferli í fornleifafræðinni á Íslandi

Hér skal greint frá þeim mönnum sem halda, og trúa því meira að segja, að hringlaga kirkjugarðar kringum fornar kirkjur sé arfleifð frá Bretlandseyjum. Þeir ganga sumir frekar langt til að telja öðrum trú um það. Einnig skal vikið að þeim, sem án nokkurra haldbærra raka halda því fram að torf- og steinkirkjur Íslendinga séu hefð frá Bretlandseyjum, meðan að timburkirkjur, þ.e. stafkirkjur, sem einnig voru þekktar á Íslandi, séu hefð ættuð úr Skandínavíu.  

Í sumar hafði samband við mig lærður maður sem var að skrifa bók á ensku um uppruna íslenskrar kirkju. Leitaði hann eftir leyfi mínu til að birta grunnmynd af kirkjurústinni á Stöng í Þjórsárdal, og tilgátuteikningu sem ég hef teiknað og birt til að sýna hugsýn mína af því, hvernig ég ætla að kirkjan hafi litið út. Hann hafði séð teikningarnar í grein eftir mig í norsku riti (sjá hér).

 

 

Tvær hugmyndir að útliti einkakirkjunnar á Stöng í Þjórsárdal.

Myndin efst sýnir grunnmynd kirkjurústarinnar á Stöng. Teikningar Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.  

 

Þar sem rithöfundurinn upplýsti mig um titilinn á fyrirhugaðri bók sinni á ensku, The Westward Movement of Insular Culture and Christianity in the Middle Ages, gat það bent til þess að hann teldi hugsanlegt að íslenskar torfkirkjubyggingar væri hefð, sem ættuð væri frá Bretlandseyjum, og að Kristnin hefði komið þaðan að mestu. Staldraði ég aðeins við og spurðist fyrir um efnið í bókinni og notkun umbeðinna mynda. Mikið rétt, eins og mér datt í hug var skoðun mannsins sú, að kirkjubyggingar á Íslandi úr torfi og steini væri hefð er borist hefði frá Bretlandseyjum. Ekki var þetta tilgáta mannsins sjálfs, og gat hann vitnað í  fornleifafræðinga máli sínu til stuðnings.

Teikning og ljósmynd sem sýnir uppgraftarstöðu og byggingaskeið, er helmingur kirkjunnar á Stöng (A) hafðu verið fjarlægður til að rannsaka rústina fyrir neðan sem er smiðja (B). Gulu útlínurnar sýna grunnmynd kirkjunnar. Grafirnar umhverfis kirkjuna (einnig merkt A) hafa verið grafnar í gegnum gólf sem tilheyrir enn eldra byggingaskeiði (C), skála sem hefur verið í notkun um 900 e.Kr. Teikning og ljósmynd. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

 

Steinunnar þáttur Kristjánsdóttur 

Þessi kenning, um að uppruna íslenskra torfkirkna sé að finna á Bretlandseyjum, er að mínu mati afar einkennileg meinloka og þunnur misskilningur sem slæðst hefur inn meðal nokkurra fornleifafræðinga á síðari árum, sérstaklega meðal þeirra sem menntaðir eru við háskóla, þar sem kennsla í fornleifafræði er meira hengd upp á þeóríu frekar en staðreyndir, heimildir og greiningu fornleifanna sem maður finnur. Þeir sem sett hafa þessar skoðanir fram eru ekki menntaðir í miðaldafornleifafræði né í kirkjufornleifafræði, og það sést vel í öllum skrifum þeirra. Fylgismenn þessarar kenningar eiga það einnig sameiginlegt, að álíta og trúa, að Kristnitaka og iðkun Kristindóms á Íslandi hafi hafist fyrr en ritaðar heimildir greina frá og fornleifar staðfesta.

Rithöfundurinn sem vildi fá leyfi til að birta myndir af rúst litlu torfkirkjunni á Stöng, sem ég og aðstoðarfólk mitt rannsökuðum að hluta til í lok síðustu aldar, hafði lesið þann "sannleika", að torfkirkjur á Íslandi væri hefð ættuð frá Bretlandseyjum, meðan að stafkirkjur, sem einnig voru reistar á Íslandi, væru hefð frá Skandinavíu. Þetta hafði hann lesið í doktorsritgerð Steinunnar Kristjánsdóttur frá Gautaborgaháskóla sem hún varði árið 2004 og sem ber titilinn: The Awakening of Christianity in Iceland. Discovery of timber Church and Graveyard at Þórarinsstaðir in Seyðisfjörður.

Steinunn er, eins og kunnugt er, mjög virk í tilgátusmíð, en oft standast ekki blessaðar tilgáturnar og hið frjóa ímyndunarafl hennar, sem hleypur iðulega með hana í gönur. Því miður verða nokkrar þeirra þó að meiru en tilgátum í hennar meðförum og annarra. Fólk heyrir og les ævintýralega fréttir í fjölmiðlum, og svo er orðið altalað að fílamaður, eskimóakonur og annað gott fólk hafi eytt ævikvöldinu í austjarðarvelferðarþjóðfélaginu á Skriðuklaustri. Menn byrja að alhæfa, og loks verður hugdettan að kreddu (dogmu). Þannig fornleifafræði er afar hvimleið. En þessi merkistíðindi að austan hafa öll reynst vera tóm tjara þegar upp var staðið. Síðast fór Steinunn með ólögulegan móbergshnullung frá Seyðisfirðið á sýningu í Paderborn í Þýskalandi og kallar hann kross frá Bremen eða Hamborg. Það eru engin haldbær rök fyrir því að þetta sé yfirleitt kross og hvað þá að hann sé eða sýni einhver tengsl við Bremen eða Hamborg (sjá hér)

Kross Steinunnar Kristjánsdóttur er sagður vera úr móbergi, en er greinilega úr setlögum. Ljósm. Þjóðminjasafn Íslands.

Nú er það einu sinni svo, að engar torfkirkjur hafa fundist á Bretlandseyjum. Litlar kirkjur og kapellur hafa reyndar fundist við bæi norrænna manna á Hjaltlandi og á Orkneyjum, sem byggðar voru að hluta til af þurrum steinvegg, ólímdum, sem var gömul byggingarhefð á Bretlandseyjum. Engar slíkar kirkjur hafa verið reistar á Íslandi svo vitað sé. 

Christians þáttur Kellers

Norskur fornleifafræðingur, Christian Keller, hefur einnig, án mikillar rökhugsunar eða rökstuðnings, komist að þeirri niðurstöðu, sem hann komst að í doktorsritgerð árið 1989, að elstu kirkjubyggingarnar á Íslandi og á Grænlandi byggðu á hefð frá Bretlandseyjum. Hann notar afar furðuleg hringsnúningarök er hann segir lesendum sínum frá því að 50 órannsakaðar rústir torfkirkna í Noregi gætu vel sýnt sams konar áhrif í Noregi, þ.e. hefð frá Bretlandseyjum. Engin þessara 50 rústa hafa verið rannsakaðar. Hvernig getur lærður maður sett fram slíka bábilju í doktorsritgerð?

En hvers vegna skyldu kirkjur úr torfi og steini í Noregi, þar sem önnur hús voru reist úr því efni, að vera undir áhrifum frá hefðum frá Bretlandseyjum, þegar Norðmenn og aðrir norrænir menn höfðu byggt slík hús í aldaraðir, og sér í lagi þegar engin kirkjurúst rannsökuð á Bretlandseyjum hefur verið reist með veggjum úr torfi og ótilhöggnum steinum? Það er mér algjörlega óskiljanlegt.

Christian Keller, sem og Steinunn Kristjánsdóttir, sem hugsanlega hefur komist að óundirbyggðri skoðun sinni á byggingarhefð á Íslandi með því að lesa tilgátur Kellers, vaða í villu þegar þau telja að það séu aðeins hefðir sem valda byggingarlagi.

Stór þáttur í því hvernig ákveðin bygging lítur úr, er einnig notkun þess byggingarefnis sem fyrir hendi er. Menn byggðu oftast úr því efnið sem þeir höfðu innan handa í nágrenninu. Þó menn væru ættaðir úr trjáríkum héruðum Noregs, neyddust þeir eftir 2. alda ofbeit, uppblástur og vegna trjáleysis til stórra bygginga að reisa flest hús sín á Íslandi úr öðru efni en einvörðungu timbri.  Í Noregi, þar sem nægt timbur var að fá, reistu menn einnig hús úr torfi og steini, því þau einangruðu betur en hús úr timbri. Nokkrar kirkjur og önnur hús á Íslandi voru reist úr rekaviði, en þegar mikið var lagt í var timbur í helg hús flutt um langa vegu frá Noregi til Íslands. Minni höfðingjar, eða þeir sem ekki höfðu beinan aðgang að reka, létu sér hins vegar nægja torfkirkjur. Ekki ber að gleyma að innan í skelinni af torfi og steinum var lítil og nett stafkirkja.

Sagan af Steffen Stummann Hansen

Út fyrir allan þjófabálk er meðferð danska forleifafræðingsins Steffens Stummanns Hansens á torfkirkjum í löndum Norðuratlandshafs. Stummann Hansen, sem býr í Færeyjum, hefur einnig fengið þá flugu í höfuðið,  ásamt írska fornleifafræðingnum John Sheehan frá Cork University á Írlandi, að kirkjur í Færeyjum væru byggðar eftir hefðum frá Bretlandseyjum. Til að undirbyggja þá skoðun sína skrifar hann m.a., að órannsökuð rúst í Leirvík á Eysturoy sé byggð á þannig hefðum. Í grein eftir Stummann Hansen og John Sheehan í Archaeologia Islandica, sem þeir kalla 'The Leirvik 'Bønhustoftin' and the Early Christianity of the Faroe Islands, and beyond' er vitnað rangt og falslega í grein eftir mig.

Stummann Hansen og Sheehan gera kirkjuna á Stöng í Þjórsárdal að kirkju sem byggir á hefð frá Bretlandseyjum með því að vitna rangt í málsgrein í grein minni. Stummann Hansen, sem ber ábyrgð á þessu, segir mig skrifa um kirkjuna á Stöng: "much indicates that the churchyard had a circular form or a circular enclosure ..." (Sjá s. 36 í greininni).

En ég skrifa ekki aðeins það. Það sem er sýnt með rauðu letri hér fyrir neðan, vinsar Stummann Hansen út og vitnar rangt í, en það sem er með bláu vitnar hann alls ekki í. Þetta er ekkert annað en heimildafölsun og fræðilegur subbuskapur sem John Sheehan, meðhöfundur Stummanns Hansens, ber vitanlega enga ábyrgð á, því hann les ekki dönsku:

"Kirkegården på Stöng er kun delvist udgravet. Vi kender endnu ikke dens størrelse eller form, og der er indtil videre fundet 11 grave. Plateauet, hvorpå kirken har stået, har fysiske afgrænsninger og kirkegården har derfor ikke haft en større diameter end ca. 20 m. Meget kunne tyde på, at den har haft en cirkulær form eller en cirkulær indhegning, lige som så mange kirkegårde i f.eks. Grønland, elle som ved nabokriken på Skeljastaðir i Þjórsárdalur."

Þarna fjarlægir Stummann Hansen vísvitandi úr skýringu minni til að láta lesendur sína trúa því að ég telji að hringlaga kirkjugarður byggður á hefð sé umhverfis kirkjugarðinn á Stöng. Þar að auki greinir Stummann Hansen ekki frá gagnrýni minni í sömu grein frá 1996, á þá fornleifafræðinga sem telja stafkirkjuhefð norræna og torfkirkjur ættaðar frá Bretlandseyjum. Ég færi einnig rök fyrir því í sömu grein, að hringlaga kirkjugarðar séu ekki endilega hefð, heldur oftar lausn vegna landslags kringum kirkjugarðana eða þess byggingarefnis sem til taks er, sem og að lagið sé ekki keltneskt eða írskt, og hvað þá heldur fyrirbæri sem aðeins finnst á Bretlandseyjum og á eyjum í Norður-Atlantshafi. En því gleymir Stummann Hansen að segja lesendum sínum frá. Þessi vinnubrögð eru óheyrð. 

Hringlaga garður er líklega kringum meinta kirkjurúst í Leirvík í Færeyjum, ef trúa má Stummann Hansen. En hans túlkun á hring er greinilega ekki sú sama og mín. Ég á afar erfitt við að sjá, hvernig Stummann  Hansen sér hringlaga gerði í Leirvík. Enginn veit heldur, hvort bænhúsrústin í Leirvík er rúst kirkju eða bænhúss. Er er gerðið kringum "bænhúsið" í Leirvík yfirleitt hringlaga? Kannski er ég með sjónskekkju, því mér sýnist garðurinn í Leirvík alls ekki vera hringur

 

Bænhústóft með hringlanga kirkjugarðsgerði. Mér sýnist nú frekast að gerðið hafi verið lagað eftir lækjunum sem renna vestan og austan við tóftina sem enginn veit hvort er Bænhústóft eða eitthvað allt annað. Lengi, líklega aðeins síðan á 19. öld, var talað um hring mikinn í túninu fyrir ofan Forna-Reyni í Mýrdal sem kirkjugarð. Hringurinn var fullkomlega hringlaga, með sama radíus allan hringinn, og veglegur. Fornleifarannsókn hefur hins vegar sýnt, að þetta er ekki kirkjugarður heldur náttúrulegt fyrirbæri. Engar grafir voru innan "garðsins" og engin kirkja. Myndin að hér fyrir ofan er úr grein Stummanns Hansens og Johns Sheehans. Myndin hér fyrir neðan er af "kirkjugarðinum" að Forna-Reyni í Reynishverfi. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

 

 

Þjóðhildarkirkja í Eiríksfirði (Tunulliarfik) á Grænlandi hefur lengi verið talin hafa haft hringlaga kirkjugarð. Svo er þó ekki. Lega grafanna réðst af landslaginu, miklum halla í landslaginu sunnan og austan við kirkjuna, sem ég sýni með grænum lit á teikningu fornleifafræðingsins sem rannsakaði kirkjuna. Leifar hugsanlegs torfveggs vestan við kirkjuna (sem ég lita með gulum lit) sýnir ekki með vissu að kirkjugarðsgerði hafi verið hringlaga. Hins vegar er endurgerð Þjóðhildarkirkju þeirrar  sem byggingarmeistarinn að Þorláksbúð, Árni Johnsen hefur einnig komið að (mynd fyrir neðan), búin að koma því inn hjá almenningi að í fornu hafi verið veggur úr torfi og steini umhverfis torfkirkju Þjóðhildar. Það er álíka mikið út í hött og Þorláksbúð hin nýja í Skálholti. Teikning Knud Krogh.

 

 

 

Vinnubrögð Stummann Hansens í grein hans í Archaeologia Islandica eru vítaverð og ég verð að lýsa fordæmingu minni á þessari heimildafölsun og tilvitnunarfúski danska fornleifafræðingsins í Færeyjum. Menn vitna einfaldlega ekki rangt í kollega sína til að undirbyggja draumóratilgátur. Það er til ágæt skilgreining á slíku á dönsku: Videnskabelig uredelighed (Fræðilegt misferli).

Ég býst náttúrulega við því að þeir sem gefa út ritröðina Archaeologia Islandica taki afstöðu til slíkra vinnubragða og birti afsökunarbeiðni í næsta hefti. 

Fornleifastofnun Íslands gaf vitleysuna út

Hverjir gáfu svo út grein Stummann Hansens og Sheeans í tímaritinu Archaeologia Islandica? Það gerði  sjálfseignarstofnunin sem það sem fornleifafræðingar í bisness tóku sér hið ríkislega nafn Fornleifastofnun Íslands. Í stjórn fyrirtækisins, sem gefur út Archaeologia Islandica, situr meðal annars dr. Orri Vésteinsson sagnfræðingur, sem gegnir stöðu prófessors í fornleifafræði við Háskóla Íslands. Orri hefur sjálfur verið tekinn í svipuðum óvönduðum vinnubrögðum og Steffen Stummann Hansen, (dæmi hér og hér).

Ég verð að lýsa áhyggjum mínum af ritstjórnargetu þeirra sem sjá um fræðiritið Archaeologia Islandica, þegar þeim yfirsést að Steffen Stummann níðist á því sem ég hef ritað. Það er reyndar ekki nýtt vandamál. Orri Vésteinsson fór eitt sem með Steffen Stummann Hansen að grafa í Þjórsárdal. Þeir grófu í rúst í Skallakoti, sem fyrst var rannsökuð árið 1939. Viti menn, eins og ég hafði þegar haldið fram frá 1983, og síðar sannað mörgum til ama, þá fór byggð ekki í eyði í Þjórsárdal fyrr en eftir 1104. Í torfi skálarústarinnar í Skallakoti var að finna gjósku úr Heklugosi frá árinu 1104 (H 1 gjóskuna svokölluðu). Ekki var í rannsóknarskýrslu Stummanns  Hanasen og Orra Vésteinssonar vitnað í svo mikið sem í eina grein eða stafkrók eftir mig, þó ég hefði sýnt fram á að aldursgreining endalok byggðar í Þjórsárdal til 1104, setta fram af  Sigurðar Þórarinssonar jarðfræðingi, byggði á misskilningi, misskilningi sem einnig leiðréttist með endurrannsókninni á Skallakoti, sem og nýjum aldursgreiningum sem nýlega hafa verið gerðar á leifum frá Skeljastöðum í Þjórsárdal.

Svona útilokunarvinnubrögð minna á aðferðir sumra fornleifafræðinga í Sovétríkjunum sálugu, sem útrýmdu kollegum sínum úr umræðunni, eftir að þeir höfðu komið þeim sem átti að gleyma í Gúlagið (sjá hér). Slík vinnubrögð eru greinilega ekki framandi í HÍ. Það er dapurlegt.

Meira böl og fleiri klámhögg 

í grein sem Steinunn Kristjánsdóttir birti í ráðstefnuriti fyrir 16. Víkingaráðstefnuna, sem haldin var í Reykjavík árið 2009, er heil röð af röngum tilvitnunum: Grein Steinunnar, þar sem hún kemur inn á  "klassíkerinn", kirkjurústina á Stöng, kom út árið 2011 og bar titilinn: The Vikings as a Diaspora - Cultural and Religious Identities in Early Medival Iceland: Texti Steinunnar um Stöng fylgir hér, og það sem er með rauðu letri er einfaldlega rangt vitnað í texta eftir mig:

Of course, it is useful to use the church found at the farm Stöng in Þjórsárdalur as a representative example of the turf churches. The church was discovered during an excavation that was performed there in periods in 1986 and 1992-1993. This particular building was first excavated in 1939 and interpreted as a smithy (Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, 1996, p. 119-139). The church at Stöng was built of turf and stones, and its interior measured 2.5 meters wide and 5 metres long. A choir was added to the east side of the church, which had an east west orientation (Fig. 2) Several graves were exhumed. A fragmented stone cross of Irish origin was also found during hte excavation of the church. The excavator suggest that the farm at Stöng was established in the 10th century; radiocarbon results date the church to the early 11th century (Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, 1996, p. 129f).

Leiðrétti ég hér með:
 

• Kirkjurústina,sem Kristján Eldjárn og aðrir sveinar danska arkitektsins Aage Roussell komu niður á með hroðvirknislegum rannsóknarskurðum árið 1939 var þá ekki túlkuð sem smiðja. Þetta ættu allir að vita sem lesið hafa Forntida Gårdar i Island (Kaupmannahöfn 1943), þar sem niðurstöðurnar rannsóknanna í Þjórsárdal 1939 voru gefnar út árið 1943. Smiðja fannst hins vegar á Stöng árið 1939 um 20 metra austan við kirkjuna. Beint undir kirkjurústinni á Stöng er aftur á móti eldri smiðja (sem fannst 1993), forveri smiðjunnar sem rannsökuð var 1939.
• Kór var ekki bætt við austurhluta kirkjunnar. Hann var þar frá upphafi er kirkjan var byggð. Þarf að nefna að kirkjan hafi legið í austvestur? Engar grafir voru grafnar upp. Þær voru rannsakaðar og í ljós koma að beinaflutningur í líkingu við það sem Kristinna laga þáttur í Grágas nefnir hefur átt sér stað - bein höfðu verið grafin upp á 12. öld og greftruð við aðra kirkju.
• Skilgreiningin "exhumation of graves", það er fjarlægin líka, er mjög einkennileg, þegar tillit er tekið til þess að Steinunn Kristjánsdóttir hlýtur að vita, ef hún hefur lesið greinina sem hún vitnar í, að grafirnar á Stöng voru tómar. Bein höfðu í flestum tilvikum verið fjarlægð (sjá t.d. hér).
• Brot af steinkrossi af írskum uppruna hefur aldrei fundist á Stöng og stendur ekkert um það í þeirri grein sem sem Steinunn Kristjánsdóttir vitnar í.(Sjá enn fremur hérna).
  
• Ég hef hvergi ritað eða haldið því fram, að geislakolsaldursgreiningar á kirkjunni sýni aldur til byrjunar 11. aldar. Út frá upplýsingum frá afstöðu jarðlaga og mannvistarlaga, aldri gripa sem fundust í smiðjunni undir kirkjunni sem og út frá vitnisburði gjóskulaga, er ljóst að kirkjan hafi ekki verið reist fyrr en ca árið 1000 e. Kr.

 

Aldrei var torfgafl til vesturs á kirkjunni á Stöng. Hér hefur Steinunn blandað saman kirkjurústinni og smiðjurústinni sem liggur undir. Myndin úr Viking Settlements & Viking Society; Papers from the Proceedings of the Sixteenth Viking Congress í Reykjvík 2009 (2011). Mér þykir Steinunn hafa skrumskælt niðurstöður rannsóknanna á Stöng með þessari "skrípateikningu" sinni.

 

Hvernig það er hægt fyrir kennara í fornleifafræði við HÍ að níðast svo á texta og rannsóknarniðurstöðum annarra, er mér algjörlega fyrirmunað að skilja. Til hvers þarf Steinunn Kristjánsdóttir að birta viðvaningslega skematíska teikningu af rústinni á Stöng, þegar til eru nákvæmar uppmæling á kirkjunni? Verst er þó, að þeir sem ritstýrt hafa ráðstefnuriti 16. Víkingaráðstefnunnar í Reykjavík, á vegum Hins íslenzka Fornleifafélags og Háskóla Íslands, hafa ekki haft til þess nokkra burði.

Réttast væri að kæra þessi viðvaningslegu vinnubrögð til siðanefnda í Háskóla Íslands og ráðuneyta sem bera ábyrgð á þeim stöðum og stofnunum sem Steinunn vinnur við. En ósk mín er að fólk læri þegar þeim er bent á ruglið í sér og vinni ekki á eins hroðvirknislegan hátt í framtíðinni. Mikið af efni Fornleifs eru misjafnlega mjúk gagnrýni á léleg vinnubrögð og fljótfærnisvillur í íslenskir fornleifafræði. En líklegast lesa þeir sem baunað er á ekki gagnrýnina. Þeir eru kannski yfir hana hafnir.

Ef menn geta ekki lesið sér texta til gangs, er háskólaumhverfi kannski ekki rétti staðurinn að eyða kröftum sínum og starfsævi. Afsökunarbeiðni mega þeir sem skömmina bera setja hér í athugasemdirnar, ef menn hafa einhverja æru í skrokknum.

*

Ég gaf auðvitað manninum lærða, sem lesið hafði og trúað skrifum Steinunnar, leyfi til að nota myndir sem ég hef birt úr rannsóknum á Stöng. Rannsóknirnar á Stöng voru styrktar af almannafé, og þó ég hafi unnið mest með efnið á mínum eigin tíma, þá tel ég allar rannsóknarniðurstöður vera almannaeign þegar þær hafa verið birtar, en menn skulu nota þær með virðingu og án þess að skrumskæla það sem niðurstöðurnar sýna í raun eða það sem vísindamaðurinn hefur skrifað. Að vitna rangt í heimild er misnotkun. Meðferð Steffen Stummanns Hansens á texta mínum er skammarleg heimildafölsun og meðferð Steinunnar ætti ekki að sæma akademískum borgara í HÍ. En þegar menn eru komnir út í vafasama kenningasmíð sem mest líkist trúarbrögðum eru rökin, vísindin og fræðimennskan eftir því. 

Fær Páll engin svör?

Útvarpsþátturinn Spegilinn hefur fengið til sín í heimsókn Pál Theódórsson eðlisfræðing og Orra Vésteinsson prófessor til að ræða hið endalausa umræðuefni landnámið. 

Enn og aftur heldur Páll því fram, að tilgátum sínum um landnám löngu fyrir ca. 870 sé ekki svarað. Þessu er til dæmis haldið fram í kynningu á viðtölunum í Speglinum við Pál og Orra:

"En Páll fær ekki svar. Að minnsta kosti fær hann ekki skrifleg, rökstudd svör."

" Fornleifafræðingar hafa fáu svarað Páli þegar hann hefur bent á viðarkolamælingar sínar..."

Vera má að sumum kollega minna þyki ástæða til að hundsa Páls. En Páll hefur ekki rétt fyrir sér, eða að rangt er eftir Páli haft, er því er haldið fram að Páll hafi engin svör fengið. Ég er fornleifafræðingur með doktorspróf í fornleifafræði en ekki í sagnfræði eins og Orri Vésteinsson, og hef hef svarað Páli opinberlega á þessu bloggi sem og í þessari greinargerð, t.d. um hvað mér finnst um að hann sé vinsa út úr útgáfum manna niðurstöður sem honum þykja henta við tilgátu sína um "landnám fyrir landnámið", en láta annarra niðurstaða úr sömu aldursgreiningaröðum ekki getið. Selektív vinnubrögð sem slík eru ávallt vítaverð og ég hélt satt að segja að slíkt væri ekki stundað í raungreinum.

 

Hér getur Páll og aðrir lesið innlegg mitt í umræðuna um landnámið fyrir landnám.

 

Páll hefur, svo dæmi séu tekin, notað óeðlilega háar niðurstöður sem komu úr geislakolsaldurgreiningum á beinum í Þjórsárdal til stuðnings tilgátu sinni um búsetu löngu fyrir landnámið sem flestir telja að hafi byrjað að mestu um eða eftir 870 e. Kr. Hinar háu niðurstöðurnar komu frá AMS-kolefnisrannsóknarrannsóknarstofu í Uppsölum. Sýni úr sömu dýra- og mannabeinunum, sem voru greind í Uppsölum, og gáfu aldursgreiningar löngu fyrir landnám á síðara hluta 9. aldar, voru einnig send til kolefnisaldursgreiningarstofunnar á Þjóðminjasafni Dana.

Ég sendi þannig tveimur aldursgreiningarstofum sýni úr sömu einstaklingunum án þess að ég léti stofurnar vita um þessa tvígreiningu. Greiningarnar á sýnunum í Kaupmannahöfn, sem ég hef fyrir löngu birt með greiningunum frá Uppsölum, sýndu á stundum allt annan aldur en sumar greiningar AMS-stofunnar í Uppsölum gerðu. Greiningarnar í Kaupmannahöfn voru í flestum tilvikum í samræmi og samhengi við afstöðu mannvistarlaga og aldur annarra leifa í Þjórsárdal, þar sem engar búsetuleifar hafa fundist undir Landnámslagi. Sumar AMS-greiningarnar í Uppsölum voru hins vegar gersamlega út í hött, en þær virðast henta tilgátum Páls. Aðrar greiningar frá Uppsölum voru í samræmi við greiningar sem gerðar voru í Kaupmannahöfn. Hins vegar voru bein, sem greind voru í Kaupmannahöfn til 11. aldar, greind til 7. aldar í Uppsölum.

Glaðleg kona leggst með beinum sem rannsökuð voru á Skeljastöðum í Þjórsárdal síðla sumars 1939. Beinin við hliðina á henni eru ekki frá því fyrir 870. Eins og grafið var á Skeljastöðum myndi ekki koma á óvart að beinum úr sumum grafanna hefði verið blandað saman. Meira um það síðar.

 

Aðrir fornleifafræðingar og sérfræðingar en ég (sjá bls. 7) hafa einnig fengið að senda sýni af mannabeinum úr Skeljastaðakirkjugarði til AMS-greininga og niðurstöður þeirra sýna án nokkurs vafa, að eitthvað gæti hugsanlega hafa verið að í greiningunum á AMS-stofunni í Uppsölum, þegar ég fékk gerðar aldursgreiningar þar sem sýndu niðurstöðu sem ekki stemmdu við niðurstöður greiningar á sömu einstaklingunum sem fóru fram í Kaupmannahöfn. Viti menn, þeir sem nýlega fengu greind mannabeinin úr Skeljastaðakirkjugarði máttu sannreyna það að ég hafði rétt fyrir mér um endalok búsetu í Þjórsárdal, og að Prófessor Sigurður Þórarinsson óð í villu er hann hélt því fram að henni hefði lokið árið 1104. Í fjölda ára lá ég undir svínslegum dylgjum sumra kollega minna og íslenskra jarðfræðinga fyrir að leyfa mér að halda öðru fram en jarðfræðiguðinn Sigurður Þórarinsson.

Hvaða halda menn að sé að? Páll segir að ekkert sé að og tekur háar niðurstöður í Uppsölum fram yfir hefðbundnu geislakolsgreininguna frá Kaupmannahöfn, þó svo að Páll hafi manna mest sjálfur haldið því fram að hefðbundnar kolefnisaldursgreiningar með langan talningartíma séu miklu nákvæmari og áreiðanlegri lausn á aldursgreiningarvandmáli eins og tímasetning elstu búsetu á Íslandi en AMS-greiningar eru.

Hugvísindamenn þora varla að segja að aðferðafræði og tæki raunvísindamanna séu þess leg að bila, eða að það séu menn á bak við tækin og hreinsun sýna, sem geti feilað. Eins og kunnugt er er mannlegt að gera mistök. Það er góð regla fyrir fornleifafræðinga að gera sér grein fyrir því að mælitæki og menn sem vinna við þau séu ekki aðgangurinn að hinum heilaga sanneika. 

Jú, Páli hefur svo sem verið svarað. Hann er ekki einn í heiminum, og því ástæðulaust fyrir þáttagerðamenn Spegilsins að ljúga því er þeir segja fornleifafræðinga hafa ekki svarað Páli. Lygar og sannleikshliðranir teljast hins vegar til gamallar hefðar á RÚV og er bæði hægt að mæla það með einföldum tækjum með því að hlusta og horfa á viðtæki sín og um leið að vera nokkurn veginn gagnrýninn.

Sumar rannsóknarstofur, eins og BETA, sem íslenskir fornleifafræðingar hafa mikið notað, bjóða upp á þagnarskyldu og aðra einkennilega þjónustu. Þetta er auglýsing frá BETA. Ekki sérlega traustvekjandi. Það eru ekki ófáar niðurstöðurnar frá BETA sem hafa sýnt landnám fyrir landnámið. Kannski eru fleiri faldar. Kolefnisaldursgreiningarstofur hafa verið í samkeppni og það ríkir mikil tortryggni á milli þeirra og enn er ekki skipulögð útgáfa á öllum aldursgreiningum í heiminum. Menn geta ekki rætt þann möguleika að rannsóknarstofur og aldursgreiningaraðferðin séu hinir "ófullkomnu" þættir í því ferli sem kolefnisaldursgreining er.

 

Páll og gömul veggjarbrot

Páli er einnig tíðrætt um veggjabrot í Kvosinni í Reykjavík og í Húshólma í Krýsuvík, sem hann telur að sýni landnám fyrir landnám. Ég hef áður greint frá túlkunarörðugleikum við aldursgreiningu veggjarbrotsins í Kvosinni. Þar orkar margt tvímælis og engin sönnun liggur fyrir því að þar sé hús frá því fyrir landnám. Það eru heldur engin haldbær rök fyrir því að veggurinn eða garðlagið í Húshólma sé frá því fyrir landnám. Lítum á rökstuðninginn hjá Páli. 

Þetta segir Páll um veggjarbrotið í Húshólma:

Ég segi fyrst frá garði í Húshólmum við Krýsuvík til að sýna hversu litla athygli vísbendingar um eldra landnám hafa fengið. Hár aldur garðsins kom í ljós fyrir 23 árum í rannsókn sem sjaldan er rædd og ekki hefur verið fylgt eftir þótt staðurinn liggi nánast við túnfót höfuðstöðva íslenskra fornleifarannsókna. Jarðfræðingarnir Haukur Jóhannesson og Sigmundur Einarsson (1988) rannsökuðu Ögmundarhraun á Reykjanesi, skammt frá Krýsuvík, sem rann um AD 1170. Þeir grófu þversnið gegnum þennan vel varðveitta torfgarð í Húshólmum (Mynd 1). Landnámsaska var hvorki í né undir torfi garðsins. Neðst í pælunni, þar sem torf var tekið, var hinsvegar dreif af Landnámsösku. Þessi garður, að öllum líkindum túngarður, var augljóslega hlaðinn fyrir AD 870, líklega skömmu fyrr að áliti jarðfræðinganna. Hversu langur tími leið frá því landnámsmaðurinn settist að í Krýsuvík þar til bústofn hans var orðinn það stór að nauðsynlegt var að verja túnið með hlöðnum garði? 

Eins og Páll segir, fannst engin landnámsaska í veggjarbrotinu og eða við það. Því er ekki hægt að aldursgreina upphaf veggjarins með fornleifafræðilegum eða jarðfræðilegum aðferðum til tíma sem liggur fyrir aldur landnámsgjóskunnar (sem í dag er aldursgreind til 870). Ljósmynd af þessum mikla sönnunargagni Páls hefði verið lágmarksskilyrði til að sýna þetta betur, og sömuleiðis ljósmynd af einhverri pælu, þar sem torfið hefur verið "tekið" og þar sem sé dreif af landnámsösku. Engin ljósmynd, teikning eða sönnun er fyrir landnámslaginu "pælunni" er því til. Gaman hefði verið að vita úr hvaða efni (hvers konar torfi) þessi ágæti veggur var reistur, því mig grunar að skilningur Páls á byggingu torfveggja sé sá að menn hafi verið með eitthvað sem líktist rúllutorfi með grassvörð eins og þann sem menn setja á fótboltavelli og garða í dag í stað þess að sá grasfræjum. Heldur hann að slíkt torf hafi verið "pælt upp" þar sem hann talar um "pælu". Hefur Páll gert sér grein fyrir því að torfstrengur í veggi var skorinn og helst í mýri, en ekki "tekinn" eða pældur upp. 

Það er því engin sönnun fyrir landnámi fyrir "hefðbundið landnám" í þeirri sniðteikningu sem Páll sýnir okkur. Önnur rök hans eru ekki haldbær. Gott væri að fá aðeins betri skýringar á "pælu" Páls áður en athugun jarðfræðinga er notuð sem heimild um byggð á Íslandi fyrir þann tíma sem öðrum heimildum ber saman um. Svör óskast hér á blogginu í rituðu máli. Páll verður að kynna sér aðferðafræði fornleifafræðinga betur, áður en hann krefst þess að við föllum flöt fyrir tilgátum hans sem greinilega byggja nú orðið á óskhyggju og selektívum vinnubrögðum eins og t.d. vali á því sem þykir henta best úr Þjórsárdal. Notkun hans á sýnum sem ég hef fengið gerð á leifum úr Þjórsárdal eru því miður gagnrýnisverð.

Mér er næst að halda, að þetta veggjarbrot í Húshólma sé frá 11. öld miðað við gjóskulagið sem fallið hefur að því. Ef veggurinn hefur verið frá því fyrir 870 er furðulegt að hann hafi ekki verið meira fallinn um 1225.

Mér þykir virðingarvert að Páll sé aldraður að vinna að sínum áhugamálum. Páll er að mínu mati góður vísindamaður og hefur lengi sýnt vandvirkni og gagnrýni og spurningargleði sem margir mættu læra sitthvað af. Hann er virtur meðal kollega sinna erlendis. En í síðustu greinum sínum finnst mér Páll hafa slakað lítillega á og gerst "íslenskur" í vinnubrögðum. Hann er farinn að halda sumu fram sem heilögum sannleika. Satt er að á Íslandi er gamall siður á meðal "menntamanna" að láta rök annarra sem vind um eyru þjóta og jafnvel að þegja menn í hel, og eru sumir íslenskir fornleifafræðingar örugglega ekki betri en aðrir í þeim ljóta sið. Þeir mega taka til sín þá gagnrýni sem svíður undan henni, en ég er búinn að svara Páli.