Ráðherrann veður í villu

Katrín Jakobsdóttir veður í villu. Rústir Þorláksbúðar og margar aðrar minjar í Skálholti voru friðaðar árið 1927. Sú friðlýsing stendur, og eru fyllileg nægileg til að stöðva framkvæmdir við skúrinn sem verið er að reisa í Skálholti. 

Rutt var yfir friðlýsinguna frá 1927 af Kristínu Sigurðardóttur forstöðumanni Fornleifaverndar Ríkisins, sem gaf leyfi til að reisa hagsmunakofa ofan á friðuðum fornleifum. Það sem forstöðumaðurinn hefur gert er svo mikil vömm í starfi, að leysa ætti hana frá störfum. En það mun örugglega ekki gerast því  konur á Íslandi standa saman, sérstaklega þegar þær vaða í villu, sama hvaða flokkur hefur potað þeim í embættin. Í stað þessa að hlusta á rök fer Katrín með málið í hring, meðan lagabrjótarnir í Skálholti halda áfram að reisa kofann, með tilvitnun í Davíðssálma og vitranir frá Guði á himnum, svo næstum því má heyra Hallelújahrópin, þegar búðarsmiðirnir holnegla Þjóðminjalögin við undirleik Árna brekkusöngvara.

Árið 2009 var einmitt gerð rannsókn á Þorláksbúð og kom þá í ljós að rúst var undir yngstu Þorláksbúð og fornar grafir lengra undir.

Húsafriðunarnefnd hefur svo öðrum hnöppum að hneppa og treystir maður því að hún vinni vinnuna sína án fleiri gerræðislegra afskipta menntamálaráherrans gagnvart nefndinni. Stöðvun nefndarinnar á framkvæmdum við "Þorláksbúð" var algjörlega lögmæt.

Þetta mál er farið að minna mig á sumarbústaðinn sem gerræðisráðherrann Össur Skarphéðinsson fékk í gegn með hótunum, þannig að einhver fuglaskoðandi lyfsali gat reist bústað sinn fyrir vestan ofan í fornminjum og einnig í trássi við Náttúruverndarlög. En það var áður en Fornleifavernd var stofnuð og menn héldu að sú stofnun myndi vernda fornminjar. Össur gæti kannski sagt okkur frá málinu.

Sjálftökutímanum hélt maður að væri lokið, en svo virðist ekki vera.

Stína lögbrjótur og Kata lagakrækja

Þorláksbúð ekki óafturkræf framkvæmd

Lausn á 3. getraun Fornleifs

Sigurvegari 3. getraunar Fornleifs heitir Tumi Þór Jóhannsson og býr á Ísafirði. Hann þekkti greinilega heimaslóðirnar, því myndin sýnir Hæstakaupstað árið 1877. Þá var Tumi ekki fæddur og því var mér spurn, hvernig hann sá að þetta var á Ísafirði? Tumi svaraði, að það væru fjöllin, enda eru þau vel teiknuð. Jón Steinar hefði nú átt að þekkja þetta líka.

Myndin í þriðju gátu Fornleifs sýndi þá félaga Gerrit Verschuur (1840-1906) og J.C. Greive (1837-1891) frá Hollandi, sem komu til Íslands í maí 1877, eins og greint var frá í blöðum þess tíma. Þeir ferðuðust um landið í mánaðartíma. Myndin sem spurt var um sýnir þá á Ísafirði, kappklædda, líklega nokkrum klukkustundum áður en þeir stigu á skipsfjöl og sneru aftur til síns heima.

Gerrit Verschuur

Gerrit Verschuur  var þekktur ferðalangur, sem skrifaði m.a. frægar bækur um ferðir sínar til Asíu og Ástralíu.  J.C. Greive var þekktur listamaður sem sérhæfði sig í að teikna myndir við ferðalýsingar í myndríkum vikublöðum sem urðu algeng afþreying fyrir borgarstéttina í Evrópu um miðja 19. öldina. Ljósmyndin var dauði listamanna eins og Greive. 

J.C. Greive

Á myndinni, sem spurt var um, sjáum við þá félaga í Hæstakaupstað (Ísafirði) í júní 1877, en frá Ísafirði sigldu þeir til Bretlandseyja á leið heim til sín. Það er Gerrit Verschuur sem stendur með kúluhatt (stækkið myndina með því að klikka á hana) og talar við karl og konu í söðli, og J.C. Greive stendur og teiknar og vekur það verðskuldaða athygli einhverra karla.

J.C. Greive teiknar sjálfan sig?

Myndin bitist í 2. tölublaði hollenska vikuritsins EigenHaard árið 1870. Rit þetta kom út í borginni Haarlem á síðari hluta 19. aldar og var lesið víða í Hollandi og Belgíu. Gerrit Verschuur birti ferðalýsingu sína frá Íslandi með titlinum Ultima Thule, of Eene maand op Ijsland. 

Teikningar J.C. Greive höfðu verið sendar þeim félögum Joseph Burn-Smeeton og Auguste Tilly,   Breta og Frakka, sem ráku saman fyrirtæki sem vann málmstungur úr teikningum listamanna til nota í myndablöðum margra landa Evrópu.

Ýmsar skemmtilegar teikningar aðrar eru við Íslandslýsingu Verschuurs í nokkrum fyrstu heftunum af vikublaðinu EigenHaard árið 1878, t.d af torfbæ á Seyðisfirði með einkennilegt strýtulaga hornherbergi. Falleg mynd er frá Flateyri af lýsisbræðslu, mynd af konum í skautbúningi fyrir utan Dómkirkjuna í Reykjavík (sjá neðar) og af þeim félögum Verschuur og Greive úti í Engey svo eitthvað sé upp talið. Mynd af þeim félögum, þar sem þeir gistu í kirkjunni á Mosfelli í Mosfellsdal birtist fyrir allmörgum árum í Lesbók Morgunblaðsins. Karl faðir minn, sem átti þessar myndir, gaf eina þeirra, og líklega þá skemmtilegustu, Sigurjóni Sigurðssyni sem lengi var kaupmaður á Snorrabraut, og skrifaði Sigurjón heitinn smá grein um Mosfell og myndina sem má lesa hér.  Ég birti kannski síðar einhverjar af öðrum myndum Greive frá Íslandi.

Við tröppur Dómkirkjunnar í Reykjavík áður en kirkjan var tekin í gegn og lagfærð árið 1878.

3. getraun Fornleifs

 

Fornleif langar nú að sjá hve fljótir fornaldardýrkendur þeir sem venja komur sínar hingað í forneskjuna geta verið að sjá:

1) hvaða stað myndin sýnir?

2) hvenær ristan var gerð og hvar hún birtist?

Ósköp einfalt. Hér að neðan er smá brot úr myndinni. Kannski gefur það einhverjum lausn á ráðgátunni.

 

Monstrum Medievalis

Ekki var fyrr stöðvað ruglið með ólöglega torflistaverkið norðaustan við kór Skálholtsdómkirkju, en að annar miðaldahroði hefur sig á loft með miklum drunum, svo halda mætti að 1. apríl væri runninn í garð.

Icelandair og eitthvað dularfullt crew í samfloti við þá eru komnir á miðaldaruglubull. Þeir hafa líklega lesið of mikið eftir Dan Brown þegar þeir biðu of lengi í Leifsstöð. Það er vitaskuld rétt athugað hjá Icelandair, að ferðamenn erlendis sæki mjög í dómkirkjur miðalda. En þær eru frá miðöldum.

Það ferlíki sem menn vilja nú fara að reisa í Skálholti á hins vegar ekkert skylt við miðaldir. Þessi misskilningur byggir á teikningum sem skapaðar voru af teiknikennaranum og þjóðernisrómantíkernum Herði Ágústssyni, sem  ekki  var menntaður í miðaldafræðum. Hann skapaði t.d. „Þjóðveldisbæinn", sem á ekkert skylt við rústirnar á Stöng, sem hann byggði hugsýn sína á. Í Þjóðveldisbænum eru steinsteyptir veggir og plastdúkur í þekju.

Oftúlkun á hleðslum sem skráðar voru við fornleifarannsóknir í Skálholti leiddi suma til að álykta að dómkirkjan hefði þar verið stærst um 50 metrar að lengd. Sú túlkun er óskhyggja ein. Þar að auki hefur teiknari Icelandair, sem ég tel mig vita hver sé,  gert vont verra. Engin miðaldakirkja lítur út eins og þetta ljóta flugvélaskýli með kjallara og með samfelldum steindum gluggum efst undir þaki háskipsins. Eru prestar á Íslandi svo sögulausir og vitlausir að þeir kaupi þetta rugl? Hafa þeir ekki skoðað miðaldakirkjur á ferðum sínum erlendis?

Þessi horror slær tollbúð Árna Johnsen alveg út! Svona verkefni eru auðvitað hugarórar frá því fyrir hrun. Þá urðu Icelandair og arkitektinn þeirra hái nefnilega of seinir að komast í loftpeninga í vösum gjafmildra útrásarvíkinga, en núna er víst komnir peningar í kassann hjá Icelandair, og vilja menn greinilega að kirkjan greiði restina sem aflátspeninga.

En mest af öllu eru svona brjálaðar hugmyndir birtingarmynd þess að sumt fólk á Íslandi vill ekki sætta sig við látlausa sögu lands síns, þar sem mannanna verk lifðu ekki í þúsund ár, þótt andans verk væru sterk. Íslendingar, sem skammast sín fyrir sögu sína, stunda sögufölsun eins og þá sem Icelandair og ónafngreindir aðilar vilja nú hella sér út í.

Ég hvet Icelandair til þess að styrkja heldur fornleifarannsóknir í stað þess að borga fyrir Disneykirkju í Skálholti.

Ekki er öll vitleysan eins

 

Þorláksbúð hin nýja er ekki þau stóru verðmæti sem Árni Johnsen þingmaður heldur fram að hún sé. Kannski eru þetta verðmæti á nútímamælikvarða, en menningarleg verðmæti verður endurreisn Þorláksbúðar aldrei, meðan hún er reist á fornminjum, sem ekki hafa verið rannsakaðar að fullu. Framgangsmátinn við gerð Þorláksbúðar og undirbúningur fyrir hana eru afar ljót dæmi um íslenska stjórnarhætti og frekju þingmannapotara sem þurfa að líða undir lok, ef íslenska þjóðin á að eiga sér einhverja von.

Það er mikið fagnaðarefni, að Húsafriðunarnefnd Ríkisins hefur nú stöðvað byggingu "21. aldar fornleifa" við 20. aldar byggingar í Skálholti. 

Það er að sama skapi grátbroslegt að þurfa að vera vitni að því, að hin frekar klunnalega, íslenska steinsteypubyggingarlist 20. aldar, sem venst með tímanum, varni því að tómt rugl eins og að Þorláksbúð hin nýja verði byggð ofan á friðuðum fornminjum.

Rúst svonefndrar Þorláksbúðar var friðuð árið 1927. Árið 2009 var hún rannsökuð af starfsmönnum Fornleifastofnunar Íslands hf  vegna fyrirhugaðra áforma um endurreisn Þorláksbúðar. Niðurstaða þeirra rannsóknar hefur hvorki verið aðgengileg á heimasíðu Fornleifastofnunar Íslands hf né á vefsíðu Fornleifaverndar Ríkisins. Ekki hefur tekist að finna röksemdir Fornleifaverndar Ríkisins fyrir því að rannsóknin árið 2009 gæfi kost á því að reistar yrðu eftirlíkingar fornleifa ofan á raunverulegum fornleifum.

Við rannsóknina árið 2009 kom í ljós, að rústin hafði, eins og menn töldu sig vita, verið "rannsökuð" að hluta til árið 1954, er fornleifarannsóknir fóru fram í Skálholti undir stjórn Norðmannsins Haakons Christies. Við fornleifarannsóknina árið 2009 kom í ljós að þarna voru eldri byggingarskeið undir yngstu rústinni og sömuleiðis fornar grafir. Fornleifafræðilega var rannsóknin árið 2009 ekki sérstaklega merkileg, þar sem grafinn var langskurður eftir í rústinni endilangri í stað þess gera þversnið, sem þætti eðlilegra aðferðafræðilega séð.  

Þrátt fyrir niðurstöður rannsóknar Mjallar Snæsdóttur hjá Fornleifastofnun Íslands, ákvað Fornleifavernd Ríkisins, sem á að fylgja lögum, að gefa leyfi til þess að hlaða veggi fyrir endurgerð nútímabyggingar beint ofan á friðaðar rústir. Það er ekkert annað en lögbrot !

Er forstöðukona Fornleifaverndar Ríkisins, Kristín H. Sigurðardóttir undir hæl dellugjarnra stjórnmálamanna og héraðshöfðingja í einhverri leikmyndagerð, eða telur hún bara að lög um fornleifar beri að túlka eftir geðþótta sínum, þegar hún ákveður á skjön við lög og reglur að leyfa byggingu gervifornleifa ofan á ekta fornleifum? 

Ef Kristín Huld Sigurðardóttir hefði unnið eðlilega að leyfisveitingunni, hefði þetta mál aldrei þurft að fara eins langt og það er nú komið í eintómum skrípaleik. Ef hún hefði unnið vinnuna sína hefði ekki þurft að nota "listrænt gildi" Skálholtskirkju hinnar steinsteyptu til að bjarga því að alvarlegt menningarsögulegt slys ætti sér stað.

Fornleifavernd Ríkisins ber mikla sök í þessu máli og skil ég vel að starfsmaður sem ég talaði við þar á bæ eftir hádegi í dag (9. nóvember 2011) hafi ekki viljað tjá sig og hafi bent á yfirmann sinn Kristínu H. Sigurðardóttur, sem er vitanlega hin eiginlega ljósmóðir andvana barns Árna Johnsens og félaga ofan á friðuðum fornleifum í Skálholti.

Húsafriðunarnefnd á allar þakkir skyldar fyrir að stöðva tragíkómískan skrípaleik byggingameistarans Árna Johnsens, sem er hvorki menningarlegur né verðmætaskapandi.  

Ítarefni: 

Mjöll Snæsdóttir 2009: Könnunarskurðir í svonefnda Þorláksbúð í Skálholti.Skýrsla Fornleifastofnunar Íslands FS435-09041.

Skýrsluna yfir rannsóknina árið 2009, sem gerð var fyrir Félag til endurreisnar Þorláksbúðar, með leyfi Fornleifaverndar Ríkisins, Fvr 2009070023/KHS, er hægt að fá senda í tölvupósti með því að hafa samband við Fornleifastofnun Íslands og biðja um hana.

Ljósmyndin efst er úr skýrslunni sem Fornleifastofnun Íslands gerði. Varist að rugla saman Fornleifavernd Ríkisins og Fornleifastofnun Íslands. Síðastnefnda "stofnunin" er fyrirtæki sem ungað var út með hjálp ákveðins enntamálaráðherra og stundum mætti halda að "stofnunin" haldi að hún sé ríkisapparat. Ekki hefur samband Fornleifaverndar Ríkisins og Fornleifastofnunar Íslands verið sérlega friðsamlegt, en það er svo önnur saga.

Sjá einnig fyrir færslu á Fornleifi: http://fornleifur.blog.is/blog/fornleifur/entry/1193274/

Næstum því forngripir

Það hefur aldrei þótt kurteisi á mínu heimili að tala um konur sem forngripi, nema að þær væru það. Hér geri ég undanþágu á 100 ára reglunni fyrir fornminjar og birti ljósmynd frá 1936, en hún er frá konungskomunni í júní það ár.

Á hafnarbakkann í Reykjavík var fallegu fólki smalað í skrúðgöngu, m.a. léttklæddum stúlkum á aldrinum 8-10 ára, sýnist mér, til að taka á móti Kristjáni X og fylgdarliði hans. Ég býst við því að þessar stúlkur hafi verið heldri manna börn, fæddar á síðari hluta 3. áratugar 20 aldar. Ef þessar stúlkur eru enn á lífi, væru  þær flestar komnar yfir áttrætt og þess vegna antík, ef aldursskilyrði skransala í Reykjavík fyrir því orði er tekið gilt. 

Hér eru nokkur andlit, en einnig hægt er að stækka myndina efst sem ég er með í fórum mínum með því að klikka á hana eða þessa mynd.

Mikið væri nú gaman ef einhver gæti gefið Fornleifi karlinum upplýsingar um stúlkurnar þarna á myndinni. Hvaða skóla gengu þær í, og hvaða glæsilega kona fór fyrir skrúðgöngunni? Kannski lesa einhverjar af þessum stúlkum blogg og gætu sagt okkur meira um þessa blómlegu skrúðgöngu sína fram hjá dátunum á Dannebrog í rigningunni 14. júní árið 1936.

Hermann Jónasson heilsar hér á Kristján kóng, en konungur horfir hins vegar greinilega á móður Steingríms sem er með stóran blómavönd. Hvernig fluttu menn inn blóm á þessum tíma? Eru þetta ekki afskornar rósir, eða kannski bara pappírsblóm?

"Kirkjugarðurinn" á Forna-Reyni

 

Það er alltaf vonsvekkjandi að rannsaka einhverjar fornminjar, sem svo reynast vera allt annað en það sem maður hélt að þær væru, eða jafnvel akkúrat ekki neitt.

Árið 1982 ákvað ég og Inga Lára Baldvinsdóttir, sem lært hafði fornleifafræði á Írlandi, að biðja um leyfi þjóðminjavarðar til rannsóknar á fyrirbæri sem allir héldu, og gengu út frá því vísu, að væri forn kirkjugarður við Reyni í Reynishverfi. Hinn mikli fræðaþulur og safnstjóri Þórður Tómasson í Skógum hafði eina kvöldstund farið með okkur, nokkur ungmennin, sem unnum við fornleifarannsóknina á Stóruborg undir Eyjafjöllum. Í töfrafullri birtu sumarsólarinnar síðla kvölds (sjá ljósmynd) sáum við hinn veglega hring í túninu að Forna Reyni, og það kveikti hjá okkur þá ákvörðun að grafa í þessa rúst og búa okkur til verkefni við að rannsaka forna kirkjurúst og kirkjugarð, sem við trúðum auðveldlega að væri þarna. Þess ber þó að geta að Þórður var manna mest í vafa um að þetta væri kirkjurúst og taldi þetta alveg eins geta hafa verið hestarétt.

Allt var sett í gang, tilskilin leyfi fengin og í september 1982 fórum við austur. Faðir Ingu Láru (og Páls ritstjóra), Baldvin heitinn Halldórsson leikari, var með í för sem verkamaður, en ég fékk í staðinn ókeypis kennslu í framburði, því Baldvini þótti ég óvenjulega illa máli farinn og þótti það alls endis óviðeigandi fyrir verðandi fornleifafræðing að tala eins og einhver fallbyssukjaftur frá Keflavík.

Ég lærði að hafa taum á tungu minni, þótt hún sé enn hvöss, en fornleifarnar voru ekki eins áhugaverðar og við Inga Lára höfðum vænst. Svart bættist ofan á grátt þegar við fréttum af andláti Kristjáns Eldjárns á sjúkrahúsi í Bandaríkjunum. Við vorum harmi slegin, enda þekktum við öll Kristján meira eða minna. Baldvin hafði í áraraðir verið jólasveinn á Bessastöðum, þegar börnum diplómata vara boðið þangað til að hitta Sveinka, Eldjárn og frú Halldóru.

 

Við grófum eftir öllum kúnstarinnar reglum og rannsóknin var líklegast ein sú hreinlegasta fyrr og síðar á Íslandi. Fljótleg kom í ljós að mannvistarlög væru lítilfjörleg. Þarna var hleðsla, sem mótaði hringinn, en engar grafir. Jarðlög undir sögulegum gjóskulögum voru að mestu óhreyfð niður á forsögulög gjóskulög. Einar H. Einarsson frá Skammadalshóli, sem var manna fróðastur um gjóskulög þarna eystra, og hafði hjálpað Sigurði Þórarinssyni við gjóskulagarannsóknir á svæðinu, greindi þarna tvö lög ofarlega, svarta gjósku úr Kötlu (K-1357) og blásvart, slitrótt lag úr Heklu (H-1341). Eftir mælingar og aðra skráningu ákváðum við að hætta framkvæmdum enda komið vonbrigðahljóð í alla.

Þar sem ég vildi vera 100% öruggur í minni sök, fór ég með samþykki meðverkamanna minna með rútu austur í Reynishverfi vikuna á eftir til að ganga fyllilega úr skugga um holu nokkra sem við grófum okkur niður á (sjá sniðteikningu hér fyrir neðan). Notuð var skurðgrafa til að athuga hvort grafir væri að finna í hringnum á Reyni. Svo reyndist ekki vera. Við síðari heimsókn mína í Mýrdalinn man bóndinn á Forna Reyni, Jón Sveinsson, eftir því, að þegar hann var ungur drengur á 4. áratug síðustu aldar, hafði kennari nokkur frá Laugarvatni grafið í hringinn til að leita þar fornleifa. Kennarinn hafði að sögn dáið skömmu síðar úr dularfullum sjúkdómi. Hluta af holu hans tæmdi ég og gróf hann greinilega djúpt, alveg niður fyrir 2-3000 ára gömul gjóskulög, og til að komast upp út holunni grópaði þessi dularfulli kennari oddmjó þrep í veggi holu sinnar. Ef einhver þekkir til kennara sem lék Indiana Jóns í frístundum sinum á milli 1930 og -40, væru allar upplýsingar vel þegnar? Kennarinn frá Laugarvatni hefur líklega verið álíka vonsvikinn og fornleifafræðingarnir sem síðar komu þarna og létu „rústirnar" í kvöldbirtunni lokka sig til stórra áforma. 

Hinn veglegi hringur í túninu á Forna Reyni er því ekki rúst hringlaga kirkjugarðs frá miðöldum. Líklegt tel ég að dældin og hringurinn sé að mestu leyti náttúrlegt fyrirbæri. Móbergslög, eða hellir þarna undir, hafa líklega hrunið og myndað dældina. Síðar hafa menn nýtt sér fyrirbærið og hlaðið torf ofan á hæstu kryppuna á hringnum. Afar líklegt er einnig að hringur þessi sé sá sami og Matthías Þórðarson þjóðminjavörður lét friða sem dómhring snemma á síðustu öld.

En fallegur er hringurinn vissulega á að líta og gæti hæglega hafa sett á stað þjóðsöguna um kirkjusmiðinn Finn á Reyni (sjá neðar), sem reyndar er fornnorrænt þjóðsagnaminni, sem þekkist í ýmsum gerðum á Norðurlöndunum og víðar.  

Ítarefni:

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1990.  Fornleifarannsókn á Forna Reyni í Mýrdal 1982. Rannsóknarskýrsla Århus 1990 (Innbundið ljósrit).

 _____

Kirkjusmiðurinn á Reyni 

Einu sinni bjó maður nokkur á Reyni í Mýrdal; átti hann að byggja þar kirkju, en varð naumt fyrir með timburaðdrætti til kirkjunnar; var komið að slætti, en engir smiðir fengnir svo hann tók að ugga að sér að kirkjunni yrði komið upp fyrir veturinn. Einn dag var hann að reika út um tún í þungu skapi. Þá kom maður til hans og bauð honum að smíða fyrir hann kirkjuna. Skyldi bóndi segja honum nafn hans áður en smíðinni væri lokið, en að öðrum kosti skyldi bóndi láta af hendi við hann einkason sinn á sjötta ári. Þessu keyptu þeir; tók aðkomumaður til verka; skipti hann sér af engu nema smíðum sínum og var fáorður mjög enda vannst smíðin undarlega fljótt og sá bóndi að henni mundi lokið nálægt sláttulokum. Tók bóndi þá að ógleðjast mjög, en gat eigi að gjört.

Um haustið þegar kirkjan var nærri fullsmíðuð ráfaði bóndi út fyrir tún; lagðist hann þar fyrir utan í hól nokkrum. Heyrði hann þá kveðið í hólnum sem móðir kvæði við barn sitt, og var það þetta:

"Senn kemur hann Finnur faðir þinn frá Reyn með þinn litla leiksvein."

Var þetta kveðið upp aftur og aftur. Bóndi hresstist nú og gekk heim og til kirkju. Var smiðurinn þá búinn að telgja hina seinustu fjöl yfir altarinu og ætlaði að festa hana. Bóndi mælti: "Senn ertu þá búinn, Finnur minn." Við þessi orð varð smiðnum svo bilt við að hann felldi fjölina niður og hvarf; hefur hann ekki sést síðan.

* * *

Cara Insula

 

Fornleifafræðingar muna líklega flestir vel eftir fyrstu fornleifarannsókninni sem þeir tóku þátt í. Fyrsta rannsóknin sem ritstjóri Fornleifs var með í, fór fram vorið 1981 í rústum klaustursins í Øm á Jótlandi, þar sem á miðöldum var klaustur Cistercíensareglunnar, sem var grein af Benediktínum er stofnuð var í Frakklandi í lok 11. aldar. Klaustrið var staðsett við vatnið Mossø nærri Árósum og var stofnsett um 1170. Kallaði reglan klaustrið í Øm Cara Insula, Kæru Eyju. Nokkur klaustur Cisterciensareglunnar voru í Danmörku á miðöldum.

Rannsóknin í Øm kloster árið 1981 var tveggja vikna skólarannsókn undir stjórn Ole heitins Schiørrings, sem var lektor á Afdeling for Middelalderarkæologi við Árósarháskóla, þar sem ég nam fornleifafræði. Ole var góður kennari, en dó um aldur fram eftir að hann var orðinn safnstjóri í bænum Horsens. Rannsóknir höfðu áður farið fram í Øm, en við skoðuðum rústir byggingar sem aldrei hafði verið rannsökuð. Þetta voru lítilfjörlegar leifar, neðstu hleðslur steina úr veggjum byggingar sem líklega hefur verið tvær hæðir.

Ég var eini neminn, sem þarna tók þátt, sem lauk námi í fornleifafræði. Þarna var Vesturjóti, sem síðar varð prestur, en hann hafði byrjað alveg óvart í klassískri fornleifafræði. Þarna var líka kennari sem starfað hafði á Grænlandi og sömuleiðis gamall kennari sem skrifaði barnabækur um miðaldir. 

Í hópnum var einnig skemmtilegur eilífðastúdent og hippi, sem náði "kærustunni" af þeim sem síðar varð prestur. Einnig var þarna sagnfræðistúdent, sem ég hjálpaði síðar með lestur á Íslendingasögum, er hann skrifaði verðlaunaritgerð um víkingavirkið Aggersborg við sagnfræðideild Árósarháskóla. Ekki má gleyma Tatjönu, ungri konu frá Pskov í Rússlandi, sem gifst hafði einhverjum dönskum Stalínista. Nýlega hitti ég hana götu í Kaupmannahöfn, þar sem hún var að heimsækja dóttur sína sem er ballettdansari.

Ég gróf auðvitað beint niður á beinagreind af munki (eða sjúklingi), sem ég rannsakaði og teiknaði. Ætlunin var að leyfa beinagrindinni að vera þarna áfram þar til næst yrði grafið til austurs út frá svæði því sem við vorum að rannsaka. Þegar ég var að ljúka við að teikna munkinn, hrundi sniðið niður á hann og var þá hægt að tæma stærri hluti grafarinnar og teikna beinagrindina niður að mitti.

Maður getur lært margt á tveimur vikum. Teikningu, mælingar, ljósmyndun, uppgraftarkerfi, þvott á forngripum, skráningu og allt annað skipulag, t.d. hreinsun verkfæra. Áður en rannsóknin hófst keypti ég mér Yashica MAT 6x6 kassamyndavél, sem ég á enn, og sem hefur þjónað mér dyggilega gegnum árin, en meira gaman var að leika sér með Hasselblad myndavélina sem deildin átti. Margt sem maður hefur búið að síðan, lærði maður á þessum tveimur sólríku vikum í júní 1981, áður en ég fór að grafa á Stóruborg, sem ég greindi lítillega frá í þessari færslu. Það er allt annar handleggur, en fróðlegur. Meira um þann merka stað síðar.

Myndirnar voru teknar af Vilhjálmi Erni Vilhjálmssyni á nýju Yashicuna sína í júní 1981. 

Ítarefni:

https://www.museumskanderborg.dk/%C3%B8m-kloster

2. getraun Fornleifs

 

Nú er Fornleifur kominn aftur heim úr stuttu, fræðilegu ferðalagi, og þá er við hæfi að hafa nýja getraun fyrir lesendur bloggsins - og þessi er létt.

Hvaða fornminjar eru hér á myndinni undir plasti og bak við skothelt gler og girðingu?

Eins og í fyrstu getraun Fornleifs er æskilegt að fræði- og vísindamenn með sérþekkingu á gleri og plasti haldi sig fyrir utan keppnina, enda eru engin verðlaun í boði nema heiðurinn. Fornleifafræðingar eru velkomnir til að spreyta sig, ef þeir eru búnir að uppgötva tölvuna.

Gátan er leyst

Kristján Sveinsson, einnig kallaður Ja Langur, og Sigurður Vigfússon Ljón, tveir mjög fornir karakterar leystu hana. Svona munu svo glerbúrin utan um Jelling steinana líta út, ef allt gengur að óskum arkitektanna sem teiknuðu kassana. Loft og hitastig inni í glerbúrinu verða alltaf rétt og á loftkerfið að varna því að meira kvarnist úr steininum en gerst hefur á síðari árum. Glerið varnar því svo að vitleysingar og fávitar skemmi þessar merku fornleifar Dana, sem þeir eru allir með betri mynd af í vegabréfum sínum en af sjálfum sér.

Ljóshærðar konur, börn og þjóðararfur Dana í búrum, getur þetta orðið fallegra?

Brotakennd fornleifafræði í nýrri bók

Nýlega pantaði ég bókina Upp á yfirborðið: Nýjar rannsóknir í íslenskri fornleifafræði, greinasafn sem einkafyrirtækið Fornleifastofnun Íslands gaf út fyrr á þessu ári. Höfundarnir eru margir og greinarnar í bókinni eru líka afar misjafnar. En eftir að hafa lesið bókina fær maður þá tilfinningu, að þeir sem að henni standa haldi, og trúi jafnvel, að Fornleifastofnun Íslands sé vagga fornleifafræðinnar á Íslandi í dag, hvorki meira né minna. Ég get ekki staðfest þá uppblásnu sjálfsímynd útgefenda bókarinnar, og hef þegar hnotið um margar villur og meinlokur í bókinni og nefni hér nokkrar til að byrja með.

Framhlið og bakhlið leirkersbrotsins frá Gásum. Brotið er ekki stórt. Það er alltaf ljótt og leiðinlegt þegar sentímetrastikan verður stærri en gripurinn á ljósmyndum.

Í grein eftir prófessor í fornleifafræði við HÍ í fornleifafræði, sagnfræðinginn Orra Vésteinsson og aðra, sem kallast 'Efniviður Íslandsögunnar' (bls. 71-93) er m.a. fjallað um hinn forna verslunarstað  Gása í Eyjafirði. Því er haldið fram að þar hafi fundist brot úr svo kölluðu Albarello leirkeri frá 14 öld úr majolicu, og að brotið sé hollenskt (sjá bls. 82). Þetta vakti strax furðu mína, þar sem ég hef mikla þekkingu á leirkerum miðalda úr námi mínu, og sérstaka þekkingu á hollenskri keramik, og kannaðist ekki við neitt þessu líkt úr Niðurlöndum. Ég sá að Orri og meðhöfundar hans halda þessu fram, þó svo að þýsk samstarfskona þeirra úr rannsóknunum, Natascha Mehler, sem skrifaði um brotið í skýrslu um rannsóknina árið 2003 hafi aðeins að velta því fyrir sér sem möguleika, að brotið væri mjög snemmbúinni gerð af majolicu frá Hollandi, en hún sló engu föstu andstætt því sem prófessor Orri gerir nú. 

Ég bar í síðustu viku þessa þessa yfirlýsingu sagnfræðingsins Orra Vésteinssonar og meðhöfunda hans undir sérfræðinga í Hollandi, meðal annarra dr. Sebastiaan Ostkamp sem skrifaði þá grein sem vitnað var í í skýrslu þýska fornleifafræðingsins á Gásum, og sömuleiðis í prófessor Jerzy Gawronski í Amsterdam. Þeir og aðrir eru sammála um að brotið frá Gásum sé ekki úr hollenskri Albarello krukku frá 14. öld. og telur Ostkamp að brotið sér líkast til franskt og staðfesti það persónulega skoðun mína.

Ljósmynd úr Upp á yfirborðið. Engu er líkara en að kambarnir hafi skemmst á Þjóminjasafninu síðan 1994. En "skemmdirnar" eru vegna vegna slælegrar fótósjoppunar.

Átt við ljósmyndir úr ritum annarra

Bókin er full af fallegum myndum frá starfi Fornleifastofnunar Íslands, en það er óhæfa og stuldur þegar menn taka mynd eftir einn færasta ljósmyndara landsins og breyta henni svo vömm er af. Myndin er af haugfé úr kumlinu í Vatnsdal í Patreksfirði og birtist fyrst í grein eftir mig í bókinni Gersemar og Þarfaþing (1994) sem Þjóðminjasafnið gaf út.  Ég raðaði meira að segja gripunum upp fyrir myndatökuna. Í Upp á yfirborðið hefur ljósmyndin verið "photoshoppuð", svörtum bakgrunninum skipt út, þannig að að kambarnir í haugfénu virðast hafa eyðilagst síðan myndin birtist við grein mína árið 1994. Þessi mynd er einmitt við grein eftir Orra Vésteinsson sagnfræðing. Eru slík vinnubrögð sæmandi prófessor í HÍ? Að sjálfsögðu ekki. Þetta er ekkert annað en fúsk, alveg eins og þegar menn segjast hafa fundið eitthvað frá 14. öld, sem þeir vita ekkert um.

Ljósmynd úr grein eftir ritstjóra Fornleifs í bókinni Gersemar og Þarfaþing (1994). Ljósm. Ívar Brynjólfsson/Þjóðminjasafn Íslands.

 

Tilvitnanafúsk og tilgátuþjófnaður

Það undrar mig dálítið að mér hafi ekki verið send bókin án þess að ég þyrfti að borga fyrir hana, þar sem ríkulega er vitnað í fræðigreinar eftir mig um Stöng í Þjórsárdal. En það er vitnað rangt í og aðeins í elstu rit mín, sem virðist vera venjan hjá Fornleifastofnun Íslands og Orra Vésteinssyni. Í yfirliti yfir aldursgreiningar í íslenskri fornleifafræði er vitnar í grein frá 2009 eftir hóp jarðfræðinga, fornvistfræðinga með sagnfræðinginn Orra Vésteinsson sér til reiðar. Í greininn stæra þeir sig af því að hafa uppgötvað að Þjórsárdalur hafi ekki farið í eyði í miklu eldgosi í Heklu árið 1104, eins og íslenskri jarðfræðingar halda enn, og jafnvel ekki fyrr en um 1300. Þessi mikla uppgötvun er reyndar ekki ný af nálinni, og var m.a. sett fram af mér árið 1983 og síðar. Hér  í kafla sem ég kalla Skítleg vinnubrögð í fornleifadeild HÍ benti ég á aðferðir Orra Vésteinssonar, sem hann endurtekur í bókinni Upp á yfirborðið.

Orri Vésteinsson

Árið 2009 voru Orri og meðhöfundar hans að greininni um endalok byggðar í Þjórsárdal í Arctic Anthropology minntir á rangtúlkun og vöntun á heimildum um rannsóknir mínar í Þjórsárdal. Dr. Susan Kaplan ritstjóri ritsins Arctic Anthropology sýndi sóma sinn í að svara kvörtun minni, en Orri og vinir hans sem vitnuðu rangt í rit mín með dylgjum hef ég enn ekki heyrt frá. Enga afsökunarbeiðni hef ég séð. Orri endurtekur nú þessa ófínu aðferðafræði sína í villuriðinni myndabók fyrirtækis sem hann stofnaði og vinnur af og til fyrir með prófessorsstöðu sinni hjá HÍ.

Mér sýnaast jafnvel að tilvitnanavinnubrögð Orra Vésteinssonar séu hreinlega vítaverð í samanburði við "glæp" Hannesar Hólmsteins Gissurarsonar gegn Halldórseignafélaginu. Ætli Frau Kress myndir æsa sig við Orra, ef ég bæði hana um það?

Yfirlýsingagleði

Glannaleg yfirlýsingagleði fornleifafræðinga og nema sem vinna fyrir Fornleifastofnun Íslands eru greinilega ekki mikið öðruvísi en það sem oft hefur sést í íslenskri fornleifafræði á síðari árum, þar sem við höfum t.d. heyrt um dularfullar grænlenskar konur austur á landi, sem hurfu eins fljótt og þær komu. Við höfum haft fræðimann í heimsókn sem hefur gerst læknir og lagt Egil Skallagrímsson inn með Paget-sjúkdóminn. Svo kom fílamaðurinn við á Skriðuklaustri, en þar voru menn líka að leika sér með lásbogaörvarodd sem var holur að innan, sem er víst séríslensk nýjung. Byggð papa var hér þegar á 6. öld, en fornleifafræðingar hafa bara ekki grafið nógu djúpt segja jú sumir, en sumir kunna heldur ekki að lesa úr C-14 greiningum. Allt eru þetta auðvitað tilgátur, en þessu er slengt út sem alhæfingum í 19 fréttum Sjónvarps. Þessi lausmælgi og yfirlýsingagleði er óvirðing við fornleifafræðina. Að mínu mati tengist þetta m.a. lélegri menntun fornleifafræðinga, en sumir þessara glanna í greininni kenna reyndar fornleifafræði við Háskóla Íslands. Vona ég að nemar þeirra varist vítin.

Ítarefni:

Ostkamp, Sebastiaan 2009: Archaïsche majolica uit de veertiendeeeuwse Nederlanden. Tinglazuur plavuizen en vaatwerk, en hun verwantschap met gebrandschilderd glas.  V o r m e n  u i t  v u u r, N r . 2 0 8, bls. 20-42.

Ostkamp, Sebastiaan 2001: Veertiende-eeuws tinglazuur aardewerk uit de Nederlanden. Rotterdam Papers 11, [Commissie Van Advies Inzake Archeologisch Onderzoek Binnen het Ressort Rotterdam, onder red. von D. Kicken, A. M. Koldewej, J. T. ter Molen], bls. 282-291.