Brünhilde hjá Leynifélaginu hitti Adolf

 

Þetta hljómar eins og eitthvað plott úr 3. ríkinu, en er samt meinasaklaust og fræðandi. Útvarpskonan Brynhildur, með tilgerðalega rödd sem börn virðast skilja, fer í fornleifaleik við fornleifafræðinginn Adolf, sem reynir af bestu getu að tala til krakkanna. Þetta er Leynifélagið á RÚV. Myndin er af Adolf.

Hlustið á þáttinn og lærið meira um fornleifafræði, um að keyra hjólbörur í rigningu, að leika sér í sandkassa og að finna "alls konar dót" í gröfum. Í þættinum finnur Adolf nagla með ró og finnur fram "stóra dýrið" úr óáföllnu silfri. Afar fróðlegur leikþáttur, en ætli Adolf hafi fengið leyfi til að grafa fyrir Leynifélagið? Brynja Björk verður örugglega ekki hress með þessa skýrslu.

Auf Wiedersehen, krakkar.

7. getraun Fornleifs

 

Í þessari sjöundu getraun Fornleifs fylgir spurningunum mynd af lofti. Myndin er þó ekki tekin í Þingeyjarsýslum

Hvar er þetta loft að finna?

Hvað gerðist undir þessu lofti?

Af hverju er loftið svo illa farið?

Danmark, en del af Stortyskland

   

I en et år gammel bog som jeg fornylig købte i Friedrichsstraße i Berlin, stødte jeg ind i en fejl som jeg er sikker på at de fleste danskere med historisk bevidsthed har svært ved at sluge. Den ellers udmærkede bog omhandler et fænomen, som tyskerne en overgang blev kendt for: Zwangsarbeit. Bogen giver en god oversigt over de rædsler som mennesker der blev underkastet forskellige tvangs- og slavearbejder måtte tåle og dø af under nazisternes regime.

I bogen findes der et kort som skal vise magtfordelingen i Europa under anden verdenskrig. På kortet har man gjort Danmark til en del af Stortyskland (Großdeutschland). Dette må simpelt hen være end sjuskefejl i produktionen. Men måske alligevel ikke. For en ny generation af danske historikere med Bo Lidegaard i spidsen, mener at kollaborationspolitikken som Danmark førte (og som så flot og harmløst også kaldes Samarbejdspolitik), var en stor velsignelse for danskerne. Danskerne var så at sige adopterede i Großdeutschland på grund af deres gode "samarbejdsvilje".

I maj 2013 blev der i en artikel i Politiken annonceret, at Bo Lidegaards bog om redningen af de danske jøder til Sverige i 1943 var på beddingen. Lidegaard, Politikens chefredaktør, mener og har tidligere ytret sig ved at udelukke henvisning til litteratur om alternative tolkninger, at de danske myndigheders kollaboration var med til at redde jøderne fra Danmark til Sverige i 1943. Dette er naturligvis den rene galimatias, for det var samarbejdspolitikken som tvært imod i perioden 1940-43 var med til at de danske myndigheder kunne udvise og udsende jøder til Tyskland, til den visse død i nazisternes koncentrations- og udryddelseslejre. De fleste af de jøder som således blev udvist af de danske myndigheder, uden besynderlig vilje fra okkupationsledelsen, blev myrdet, heriblandt tre børn. Denne anden historie, som viser den sande konsekvens af samarbejdspolitikken, kan man læse om i min bog Medaljens Bagside. (Se også her).

En talskvinde for forlaget Knopf, som i USA skal udgive Bo Lidegaards bog om samarbejdspolitikkens redning af de danske jøder, er i Politiken blevet citeret for følgende makabre holdning: Hun mener, at hvis man i Frankrig og Holland havde manøvreret sig halvt så godt igennem krigen som i Danmark, var Anden Verdenskrig ikke blevet helt så dyster. Javel, jeg håber hun snarest ytrer denne mening i Holland og Frankrig, og ser hvad der sker.

Carol Janeway, som ikke er direktør for forlaget Knopf, sådan som Politiken så pompøst proklamere i reklamen for sin ansvarshavende redaktørs kommende bog, oversatte en gang en schweizers barndomsmemoirer. Schweizeren skrev om sine oplevelser i ghettoen i Vilna (Vilnius) i Litauen samt i Auschwitz, og påstod at han havde oprindeligt heddet Binjamin Wilkomirski. Men denne Schweizer, som hedder Bruno Grosjean, viste sig at være direkte efterkommer af bjergbønder i Schweiz så langt tilbage i tiden som historiske kilder ydede informationer. Han var og er svindler og mytoman og dagbogen placeres nu side om side med svindelnumre som Hitlers dagbøger. 

Det er dog måske på sin plads og meget passende, at Carol Janeway, der oversatte og lancerede den schweiziske skrøne, også tager og sælger den danske historiefrisering i USA. Vi taler vist om den samme genre: Fup og fiktion.

1. gestapenni Fornleifs

Dr. Ragnar Edvardsson, Háskóla Íslands, hefur sent inn athugasemdina hér fyrir neðan. Þetta er athugasemd Ragnars við skýrslu Brynju Bjarkar Birgisdóttur sem ritað var um hér á Fornleifi í gær, skýrslu gerða fyrir fyrrverandi ríkisstjórn og sem RÚV/Kastljós hefur tekið einhverju sérstöku en misskildu ástfóstri við.

Athugasemd Ragnars hefur verið send Menntamálaráðuneyti. Fleiri amast yfir villum í skýrslunni (sjá hér) og keppast nú sumir um að sverja af sér þetta plagg meðan aðrir sýna þá heimsku að hylla það, hugsanlega vegna þess að þeir eru ungir, óreyndir og eygja einhvern möguleika á að veðja á þann hóp manna sem rottar sig saman bak við persónuárásir og atvinnuníð í skýrslu Brynju.

***

                                                                                                                                                                                                                                                                     Hellissandi 26. maí 2013

Mennta- og Menningarmálaráðuneyti

Sölvhólsgötu 4

150 Reykjavík

Athugasemdir við skýrslu menntamálaráðuneytis um stjórnsýslu fornleifarannsókna og fornleifaverndar.

Nýlega birti Menntamálaráðuneytið skýrslu um stjórnsýslu fornleifarannsókna og fornleifaverndar á tímabilinu 1990 - 2010. Skýrslan er ítarleg þó svo hún fjalli aðeins að litlu leiti um skilgreint efni. Stærstur hluti skýrslunnar fer í neikvæða umfjöllun um stofnanir, fyrirtæki og einstaklinga sem stunda fornleifarannsóknir á Íslandi. Talsvert vantar þó á að hún gefi rétta og skýra mynd af þróun og stöðu íslenskra fornleifarannsókna á tímabilinu. Það er sérstaklega eftirtektarvert hve neikvæð skýrslan er í garð akademískra rannsókna á sviði fornleifafræði. Í skýrslunni kemur fram augljós vanþekking eða skilningsleysi á tilgangi vísindalegra rannsókna, þeirri þekkingu sem akademískar rannsóknir hafa þegar skilað til þjóðfélagsins á síðustu áratugum og þeim verðmætum sem felast í áframhaldandi vísindalegum rannsóknum.

Í skýrslunni er lagt til að opinberu fjármagni verði fyrst og fremst beint til þjónusturannsókna, björgunarrannsókna og varðveislu fornleifa á vettvangi fremur en nýrra vísindarannsókna.

"Mestu opinberu fjármagni er í dag beint til vísindarannsókna. Beina þarf fjármagni í auknum mæli til björgunarrannsókna, varðveislu fornleifa á vettvangi og úrvinnslu fyrirliggjandi gagna fremur en nýrra vísindarannsókna. Hlutfall og umfang vísindarannsókna er mun hærra á Íslandi en í nágrannalöndunum. Tryggja þarf að þjónusturannsóknir hafi sem mest vísindalegt gildi og nýtist enn frekar til vísindalegra rannsókna með því að gera skýrar kröfur um rannsóknarspurningar og verkefnisáætlun ásamt auknu eftirliti og eftirfylgni með framvindu verkefnanna." (Brynja Björk Birgisdóttir 2013, bls. 8).

Hér gætir skilnings- og þekkingarleysis á umhverfi íslenskra fornleifarannsókna síðustu árin og þá sérstaklega á muninum á þjónusturannsóknum og björgunarannsókn annars vegar og akademískri eða vísindalegri rannsókn hins vegar.  Þjónustu- og björgunarannsóknir eru í eðli sínu tilviljunarkenndar og alls endis óvíst hvort eða hvaða fornminjar komi í ljós eða hvort hægt sé að nýta þær í vísindalegum tilgangi.  Í raun er markmið slíkra rannsókna að "bjarga" fornminjum og því eru rannsóknarmarkmiðin lítil sem engin. Í flestum tilfellum slíkra rannsókna reyna rannsakendur að koma upp  rannsóknarspurningu en það er yfirleitt ekki fyrr en að rannsókn líkur að rannsóknarspurning verður til. Benda má á að flestar niðurstöður björgunarannsókna liggja ónotaðar í gagnasöfnum án nokkurs framlags til þekkingar á menningararfi eða sögu Íslendinga. Það er að líkindum eingöngu hægt að benda á eina íslenska björgunarrannsókn þar sem niðurstöðurnar hafa nýst frekar, þ.e. rannsóknir í miðbæ Reykjavíkur.  

Í skýrslunni er ennfremur fullyrt að björgunarannsóknir fari fram af frumkvæði sjálfstætt starfandi fornleifafræðinga og fyrirtækja á samkeppnismarkaði.

"Stærri björgunarrannsóknir fara í dag helst fram að frumkvæði sjálfstætt starfandi fornleifafræðinga og fyrirtækja á samkeppnismarkaði. Björgunarrannsóknir verður að fjármagna og forgangsraða af minjayfirvöldum en ekki rannsóknaraðilum sem jafnframt hafa af atvinnuhagsmuni af rannsóknunum. " (Brynja Björk Birgisdóttir 2013, bls 7.)

Þessi fullyrðing er röng. Allar stórar björgunarrannsóknir í Reykjavík, t.d. á Arnarhól, í Kvosinni og á Alþingisreit, voru að frumkvæði borgarminjavarðar eða Fornleifaverndar ríkisins.  Út á landsbyggðinni eru það í flestum tilfellum ýmis framkvæmdarfyrirtæki, t.d. Vegagerðin, sem á frumkvæði að björgunarannsókn og leita þá oft til sjálfstætt starfandi fornleifafræðinga eða fyrirtækja um ráðgjöf en frumkvæðið liggur hjá framkvæmdarfyrirtækjunum sjálfum og endanleg ákvörðun um rannsókn er í höndum Minjastofnunar (áður Fornleifaverndar).

Kaflinn um stjórnsýslu minjavörslu í nágrannalöndunum er ófullnægjandi þar sem aðeins fjallað um hvernig henni er háttað á Norðurlöndunum, þ.e. Noregi, Danmörku og Svíþjóð og því ætti kaflinn að bera yfirskriftina; minjavarsla í Svíþjóð, Noregi og Danmörku (Brynja Björk Birgisdóttir 2013, bls. 22). Til skamms tíma var minjavarsla á Íslandi miðstýrð að danskri fyrirmynd en horfið var frá því með setningu nýrra þjóðminjalaga við upphaf tíunda áratugar síðustu aldar þar sem slík miðstýring hefti minjavernd og hindraði eðlilega þróun í íslenskri fornleifafræði. Í þessum kafla hefði verið nauðsynlegt að fjalla a.m.k. um minjavörslu í öðrum Evrópulöndum til að fá sem besta yfirsýn yfir hvernig þessum málum er háttað.

Þá er nauðsynlegt að endurskoða frá grunni umfjöllun skýrslunnar um erlent samstarf íslenskra fornleifafræðinga en sú umfjöllun er óeðlilega neikvæð og langt frá því að vera fullnægjandi.

"Í tengslum við verkefni Kristnihátíðarsjóðs hafa erlendir nemar t.d. tekið þátt í vettvangsrannsóknum, vettvangsskólum og framkvæmt gripa- og sérfræðigreiningar og þannig öðlast innsýn í íslenska fornleifafræði. Einnig hafa erlendir sérfræðingar annast flestallar raunvísindalegar greiningar í tengslum við íslenskar fornleifarannsóknir. Ekki er auðséð hvort samvinna undanfarinna áratuga hafi skilað aukinni sérfræðikunnáttu til íslenskra fræðimanna. "(Brynja Björk Birgisdóttir 2013, bls. 44)

Í raun er aðeins fjallað nákvæmlega um samstarf NABO (North Atlantic Biocultural Organization) við Fornleifastofnun Íslands en hvergi er talið upp á sama hátt erlent samstarf annarra íslenskra fornleifafræðinga við erlenda fræðimenn. Þó eru flestar ef ekki allar akademískar rannsóknir á Íslandi í nánu samstarfi við erlenda háskóla, fræðimenn og stofnanir, enda er alþjóðlegt samstarf vísindamanna almennt talið jákvætt ef ekki nauðsynlegt.

Á síðustu 20 árum hafa fjölmargar akademískar fornleifafræði rannsóknir verið framkvæmdar á Íslandi og hafa þær allar aukið þekkingu okkar og skilning á fortíðinni. Sömuleiðis hafa þessar rannsóknir skapað tengslanet milli íslenskra og erlendra vísindamanna og þannig sett íslenska fornleifafræði í alþjóðlegt samhengi.  Mikilvægt er að benda á að allar þessar vísindalegu rannsóknir hafa haft skýrar rannsóknarspurningar að leiðarljósi og verið nýttar eftir að rannsókn lauk með kynningu í ræðu og riti en einnig á beinan hagnýtan hátt m.a. í ferðamennsku. Þannig hafa vísindalegar rannsóknir á minjastöðum aukið bæði menningarlegt gildi svo og almennt nýtingargildi þeirra.

Það er of langt mál að telja upp hér vísindalegt, menningarlegt og hagnýtt gildi þeirra fjölmörgu akademísku fornleifafræðirannsókna sem gerðar hafa verið á tímabilinu. Rannsóknir Fornleifastofnunar Íslands í Mývatnsveit sem staðið hafa nær óslitið frá 1995, hafa aukið skilning okkar á búsetu og búsetuþróun á fyrstu áratugum landnáms á svæðinu, efnahag þess og mikilvægi Mývatns í afkomu bænda fyrr á öldum (Gavin Lucas 2010). Rannsóknir á verslunarstaðnum á Gásum hafa, m.a. veitt dýpri skilning á  mikilvægi verslunar á miðöldum m.a. hvernig hún var skipulögð af íslenskri yfirstétt (Orri Vésteinsson 2011 ). Rannsóknir á Skriðuklaustri  hafa gefið einstaka mynd af íslensku klaustri og lífi íbúa þess á miðöldum (Steinunn Kristjánsdóttir 2012). Rannsóknir Fornleifafræðistofunnar á suður og austurlandi hafa sömuleiðis dýpkað skilning okkar á búsetuþróun frá landnámi fram á 13. öld (Bjarni F. Einarsson 2008). Rannsóknir á minjum eftir hvalveiðimenn frá 17. öld hafa opnað áður óþekka sögu íslensk samfélags (Ragnar Edvardsson 2012). Rannsóknir á verminjum frá landnámi og fram á nútíma hafa sýnt fram á mikilvægi sjávarafurða frá upphafi landnáms og hlutverki þeirra í efnahag miðalda (Ragnar Edvardsson 2010, Lilja Björk Pálsdóttir og Óskar Gísli Sveinbjarnarson 2011). Nýlegt dæmi um samþættingu fornleifa- og líffræðilegrar aðferðafræði á  dýrabeinum úr öskuhaugum frá þessum verstöðvum hafa gefið áður óaðgengilega innsýn í sveiflur í nytjastofnum og vistkerfi sjávar á sögulegum tíma. Þannig fást ómetanlegar upplýsingar sem nýtast m.a. við að skilja áhrif loftslagsbreytinga og sjálfbæra auðlindanýtingu (Guðbjörg Ólafsdóttir et al. 2013).

Það er því ljóst að ávinningur af vísindalegum fornleifafræðilegum rannsóknum er ótvíræður og hefur bæði fræðilegt og hagnýtt gildi.  Í skýrslunni er dregið úr gildi vísindalegra rannsókna og akademísks samstarfs og lagt til að hlutur þess í íslenskri fornleifafræði verði skertur. Þetta lýsir vanþekkingu eða skilningsleysi á þessum rannsóknum, því gildi sem þær hafa og þeim framtíðarmöguleikum sem í þeim felast. Stefnumótun byggð á skýrslunni í núverandi formi er ábyrgðarleysi sem væri líkleg til að brjóta niður þau vísindalegu gæði sem unnist hafa í íslenskri fornleifafræði á síðustu áratugum, einangra íslenska fornleifafræðinga frá alþjóðlegu fræðastarfi, hægja á nýrri þekkingarmyndum á menningararfi Íslendinga og kasta á glæ ómetanlegum verðmætum sem felast í fornleifafræðilegum efnivið.

 

Virðingafyllst

Dr. Ragnar Edvardsson

Háskóla Íslands

 

Heimildir

Bjarni F. Einarsson (2008) "Blót Houses in Viking Age Farmstead Cult Practices. New findings from South-eastern Iceland." Acta Archaeologica Vol 79, 2008. Denmark 2008.

Brynja Björk Birgisdóttir (2013). Skýrsla um stjórnsýslu fornleifarannsókna og fornleifaverndar á Íslandi 1990-2010, Skýrslur og álitsgerðir, Menntamálaráðuneyti, Reykjavík.

Gavin Lucas (2009). Hofstaðir - Excavation of a Viking Age Feasting Hall in North Eastern Iceland. Fornleifastofnun Íslands Monograph Series I. Reykjavík.

Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir, K.M. Westfall, R. Edvardsson, S. Pálsson (In prep.) Historical DNA reveals the demographic history of Atlantic cod (Gadus morhua) in medieval and early modern Iceland.

Lilja Björk Pálsdóttir og Óskar Gísli Sveinbjarnarson (2011). Under the Glacier, 2011 Archaeological Investigations on the Fishing Station at Gufuskálar, Snæfellsnes. FS477-08232, Fornleifastofnun Íslands, Reykjavík.

Orri Vésteinsson (2011). "Kaupskipahöfnin Gásir í Eyjafirði."  Skírnir, Tímarit hins íslenska bókmenntafélags 2011. Reykjavík.

Ragnar Edvardsson (2012). „Hvalveiðar útlendinga á 17. öld, fornleifarannsóknir á Strákatanga 2005 - 2010", Árbók hins íslenska fornleifafélags 2011, Reykjavík.

Ragnar Edvardsson (2010). The Role of Marine Resources in the Medieval Economy of Vestfirðir, Iceland. PhD Thesis, City University of New York, New York, 2010.

Steinunn Kristjánsdóttir (2012). Sagan af klaustrinu á Skriðu. Sögufélag, Reykjavík.

Ó, þvílík ósköp !!

Brynja Björk Birgisdóttir (BBB) sveiflaði heldur betur fléttunni gær í viðtali í Kastljósi. Það var stundum erfitt að sjá hvort hún væri í þættinum í pólitísku sjálfspoti eða sem fornleifafræðingur. Brynja var níundi maður á lista €vru-flokksins Bjartrar Framtíðar í Reykjavík Norður í nýafstöðnum Alþingiskosningum. 

Í Kastljósi sagði BBB, sem aðallega hefur stundað skrifborðsfornleifafræði í Noregi, frá skýrslu sem hún hefur unnið fyrir Menntamálaráðuneytið um fornleifarannsóknir á Íslandi. Skýrslan, Athugasemdir við skýrslu menntamálaráðuneytis um stjórnsýslu fornleifarannsókna og fornleifaverndar, er sem betur fer ekki plagg sem Menntamálaráðuneytið segist ábyrgjast, enda kannski orðið aðeins of seint nú, þegar fornleifa- og minjamálin hafa verið færð yfir á borð Sigmundar Davíðs. Aumingja Sigmundur.

Líkast til væri best fyrir forsætisráðuneytið að sniðganga þetta plagg sem greinilega hefur verið gert eftir pöntun. Það er stútfullt af skilningsleysi, rangfærslum, aðdróttunum og jafnvel ærumeiðingum og slúðri. Þó sumt (en fátt) sé ágætt er í skýrslunni stendur, hefur BBB einfaldlega ekki valdið því verki að skrifa þessa skýrslu.

Ég, sem annars er frekar gagnrýninn á versta ruglið í íslenskri fornleifafræði, tel þessa skýrslu BBB öfgakennda gangrýni og of mikla problematíseringu. Fyrr má nú ofgera. Mér sýnist þetta enn ein tilraunin til að gera fornleifafræðina að vandræðaunglingi og milljónirnar sem farið hafa í rannsóknir að töpuðu fé. Því fer hins vegar fjarri að fé hafi tapast í fornleifarannsóknir, þrátt fyrir lélega fornleifafræði á köflum.

Ásökun um óráðsíu á almannafé

Eftir inngang Kastljóss, mátti jafnvel halda að stjórnendur þáttarins hefði skilið skýrslu BBB sem ákæru á hendur ákveðnum fornleifafræðingum og rannsóknum þeirra.  Var rannsóknin að Hólum sérstaklega tekin í karphúsið. Fékk ég þá tilfinningu að gefið væri í skyn að sá ágæti, vandaði og duglegi fornleifafræðingur Ragnheiður Traustadóttir (sem er með álíka menntun og BBB), sem stjórnað hefir rannsóknum á Hólum, hafi stundað sukk, bruðl og lítið sem ekkert gert fyrir allar tugmilljónirnar sem runnu í verkefnið. BBB dró reyndar í land í viðtalinu, en orð hennar hljómuðu sem innantómt fals, eftir það sem á undan hafði verið básúnað í fréttaskýringunni.

Ráðist á vísindamennsku

Mörgu er ábótavant í skýrslu BBB og á stundum er einfaldlega ekki sagt rétt eða nógu fyllilega frá, þótt í orðagjálfrið sé eytt yfir 100 blaðsíðum af afnorskri stofnanaíslensku.  Palladómar eru allt of margir til að hægt sé að taka skýrsluna alvarlega.

BBB mælir með því að opinberu fé verði framvegis mest megnis varið í þjónusturannsóknir og björgunaruppgreftri, og gerir hún lítið úr rannsóknaruppgröftrum. Rök þau sem hún telur til því til stuðning eru tilviljanakennd og ósanngjörn, því rannsóknarfornleifafræði á Íslandi hefur í raun skilað mun meira til fræðanna og þekkingar en tilfallandi björgunar- og þjónustugreftir. 

Hins vegar er það svo, að pláss verður að vera fyrir alla þessa þætti og sömuleiðis fjármagn, ef Íslendingar ætla að teljast til siðmenntaðra þjóða.

Maður fær það óneitanlega fljótt á tilfinninguna að skýrslan einkennist af "faglegri öfundsýki" og hnýtingum í fólk sem halda mætti að BBB væri illa við (fyrir hönd annarra).  Mikið er í skýrslunni af þeim leiða norska sið sem kallast flisepikkeri,  sem Danir kalla svo fallega pindehuggeri eða flueknepperi, og á ensku er þekkt sem nit-picking. Sparðatíningur og smámunasemi, sem þessi leiðindi heita á mínu heimili, er aldrei góð latína í gagnrýni, sér í lagi þegar lélegar, ef nokkrar, lausnir eru gefnar. 

T.d. fárast BBB yfir tveimur kumlum í tengslum við rannsóknir á Böskum (bls. 31 ). Ef kuml eru á þeim stað sem minjar um Baska (og fyrst og fremst Hollendinga) er að finna, er það fornleifafræðilegur ávinningur að hægt sé að rannsaka kuml í leiðinni. En, nei, nei, nei, BBB telur að það sé af og frá að slá tvær flugur í einu höggi, því það gera menn ekki í Noregi þar sem hún þekkir til.

Ég man sannast sagna ekki eftir neinu sem bætir verulega við söguna og þekkingu okkar úr björgunaruppgröftrum. En dr. Ragnar Edvardsson, sem ómaklega fær að kenna á svipu BBB, stundar nú rannsóknir með öðrum á uppruna fiskistofna við Íslands, þar sem forleifafræði, erfðarannsóknir og ýmis konar vísindi sameinast í einum áhugaverðustu rannsóknum síðari ára sem mun varpa nýju ljósi á Íslandssöguna. Slíkt kallar á vísindalegar rannsóknir og kemur ekki úr tilfallandi raski við vegagerð. Geri þeir sem grófu upp á skrifstofu í Noregi betur.

Endalaus samanburður  við Noreg, sem er það eina sem BBB þekkir til, er út í hött og vonandi á ekki að fara að drepa íslenska fornleifafræði í dróma vegna þess að einhver kona,  sem sérmenntuð í norsku suði og Bjartri framtíð, nema fyrir fornleifafræði, sé svo svartsýn í Kastljósi.

Norska aðferðin. Verður hún tekin upp í Forsætisráðuneytinu?

Menntun fornleifafræðinga

Íslensk fornleifafræði er vissulega afar misjöfn að gæðum, eins og fólkið sem hana hefur stundað (en það verður að vera pláss fyrir alla - án slysa). En ég efast stórlega um að menn hafi verið að leika sér að almannafé og séu þess vegna ekki búnir að skila forngripum á Þjóðminjasafni.

Ég er ekki viss um að norsk stofnanaskriffinnska BBB henti ýkja vel við íslenskar aðstæður og mér heyrðist og sýnist líka að BBB sé afar illa að sér um fyrirkomulag við fornleifarannsóknir á Norðurlöndum, sem hún hélt fram að hefðu ávallt verið stjórnað af þrælmenntuðum einstaklingum, nema á Íslandi. Það er einfaldlega haugalygi. Fornleifafræðinemar hafa að mestu stjórnað fornleifarannsóknum í Danmörku síðustu 70 árin, og margir hafa gert það með ágætum.

Rétt er hins vegar, að enn er fátt um doktorana á Þjóðminjasafni Íslands og ekki var BBB á meðal þeirra, er hún vann þar, en það er auðvitað ekki nefnt í skýrslunni, enda á margt í henni uppruna sinn á þeirri stofnun.

Eins og BBB sagði réttilega í viðtalinu í Kastljósi gengu um menn sem kölluðu sig fornleifafræðinga en voru það ekki. Í skýrslunni segir hún frá fornleifafræðingum án nægilegrar menntunar sem á síðari árum hafa verið að grafa.  Guðmundur Ólafsson á Þjóðminjasafni Íslands, sem lengi vel kallaði sig State Archaeologist í bréfaviðskiptum við erlenda menn var lengi ekki með lokapróf í fornleifafræði; heldur ekki hinn ágæti fornleifafræðingur Mjöll Snæsdóttir, eða hvað þá heldur Þór Magnússon. Ekki einu sinni Kristján Eldjárn, sem var samt ekki verri fornleifafræðingur en margur ofurmenntaður sérfræðingurinn í fornleifafræði á sínum tíma. En BBB greinir einnig í þeim kafla illa og rangt frá.

Hún gleymir því að klíkuskapur, skyldleikarækt og furðulegur afdalaháttur varð til þess að ráðinn var sagnfræðidoktor, Orri Vésteinsson, til að vera prófessor í fornleifafræði við HÍ.  Mannorð dr. Bjarna F. Einarssonar var hins vegar dregið í svaðið af dómnefnd í HÍ, sem braut stjórnsýslulög og allar almennu siðlegar reglur þegar honum var hafnað í stöðu sem hann sótti um. Það mál fór fyrir dómstóla og ættu menn ekki að gleyma niðurstöðunni.

Hins vegar hafa menn án doktorsnafnbótar, sem sótt hafa Svarta Skóla í París, viljað eiga það til að haga sér eins og kóngar og vaðið uppi með alls kyns frekju og siðleysi gangvart landsins lögum og kollegum sínum, sbr. þetta sem BBB skrifar: Þá eru einnig dæmi um að grafið hafi verið í fornleifar án þess að tilskilið leyfi hafi legið fyrir. Í framvinduskýrslu Adolfs Friðrikssonar um kumlarannsóknir sem birt var árið 2004 er greint frá rannsókn á meintu kumli við Hrísheima í landi Baldursheims í Mývatnssveit.48 Skýrsla um uppgröftinn kom út árið 2011, 9 árum eftir vettvangsrannsóknina.49 Ekki verður séð af fyrirliggjandi gögnum að Fornleifavernd ríkisins hafi gefið út leyfi til rannsóknarinnar.

Margir íslenskir fornleifafræðingar hafa tekið þátt í útilokunum og ofsóknum í garð kollega sinna, og neiti því þeir er þora. Dr. Margrét Hermanns-Auðardóttir, var lengi vel úthýst á Þjóðminjasafni Íslands, þar sem neðanmálslið (menntunarlega séð) vann í því leynt og ljóst að eyðileggja mannorð hennar. Árið 2009 sótti Margrét um stöðu minjavarðar Suðurlands. Hún fékk ekki stöðuna þótt hún væri með meiri menntun og starfsreynslu en sá ungi maður sem fékk stöðuna. Það var ekki aðeins skandall fyrir fornleifafræðina heldur einnig fyrir það auma fyrirbæri sem kallast Jafnréttisráð, sem gaf út þennan úrskurð er Margrét kærði stöðuveitinguna. Víðar er pottur brotinn í íslenskri stjórnsýslu en í fornleifamálum og minjavernd.

Nú er hinn norskmenntaði fornleifafræðingur BBB reyndar starfandi á Þjóðskalasafni Íslands, þar sem hún var nýlega ráðin fyrir hinn venjulega klíkuskap í íslensku þjóðfélagi. Þar var hún tekin fram fyrir miklu betur menntaða menn með doktorspróf og sérmenntun á því sviði sem auglýsti var eftir. Áður vann BBB á Þjóðminjasafni og fór þar mikinn þegar hún kom heim frá Noregi.  Hún hefur greinilega lært mikla norska stjórnsýslu og skriffinnsku, sem er góð að mörgu leiti. En við fljótum ekki á hyldjúpum olíupolli eins og frændur okkar og getum ekki leyft okkur þann vandlætingarhátt sem BBB hefur í frammi.

Gott er til þess að vita að BBB sé komin á önnur mið, og sökkvi sér nú niður í skjalbunka og hætti með tíð og tíma að velta vöngum yfir þeim mörgu afburðalélegu kollegum sem haldið hafa fyrir henni vöku meðan hún skrifaði "norsku" skýrsluna sína.

NORSK FORNLEIFAFRÆÐI

Hver er lausnin?

Hluti lausnarinnar er vitaskuld meiri úrvinnsla eins og BBB bendir á. En það á ekki að gerast á kostnað vísinda og fræða. Menn verða að muna, að úrvinnsla kostar meira en rannsóknirnar sjálfar og er mjög tímafrek. Það skýrir m.a. lélegar heimtur úr rannsóknum þar sem þúsundir forngripa hafa fundist, og þar sem stjórnendur vilja ekki rugla í fjölmiðla um grænlenskar konur og fílamenn.

Afhending forngripa til Þjóðminjasafns Íslands er ekki nauðsynlega besti kosturinn. Ég gaf lesendum mínum dæmi um það nýlega, þegar ég sagði frá því hvernig Þjóðminjasafn Íslands olli eyðileggingu forngripa sem ég og samstarfsmenn mínir við rannsóknirnar á Stöng í Þjórsárdal fundum árið 1984. Safnið skuldblindaði sig þá til að forverja gripina, en það gerðist aldrei. Þeir sem það áttu að gera sitja nú sem yfirmaður Minjastofnun Íslands og hinn nefndarmaður í nefnd undir Minjastofnun. Gaman væri t.d. að vita hve mikið slys hefur orðið á fornminjum úr rannsóknunum á Stóru-Borg. Mikið magn þeirra eyðilagðist fyrir ýmsar sakir á Þjóðminjasafni Íslands. Engar upplýsingar eru um það í skýrslu BBB. Skýrslan er því sögufölsun.

Óskir um að senda alla gripi á Þjóðminjasafnið eru eins mikið út í hött eins og aðgengi almennings og vísindamanna er nú að upplýsingum um fornminjaarfinn. Ekki er enn hægt að fá aðgengi að Sarpi, gagnagrunni þjóðminjavörslunnar, sem reyndar er fullur af villum. Er mönnum stætt á því að heimta þegar þeir geta ekki veitt? 

Nú eru fornleifamálin ekki lengur undir menntamálaráðuneyti og er það kannski vel. Óskandi væri að forsætisráðuneytið gefi þann möguleika að fornleifar og varðveisla rannsóknargagna geti farið fram í héraði. Afrit væri svo hægt að hýsa á einum stað.

Besta lausnin væri svo, að yfir- og fjárveitingarvaldið gerði sér grein fyrir þeim baktjaldaerjum sem yfirmenn Minjastofnunar Íslands (áður Fornleifaverndar Ríkisins) og Þjóðminjasafnsins (sem á greinilega ítök í skýrslu BBB) hafa átt í í áraraðir, sín á milli og við aðra. Kattarslagur þeirra er ekki neinum til gagns, og því fyrr sem nýir aðilar yrðu settir í þau embætti, því betra.

Sú miðstýring og kontrólmanía, sem BBB mælir með í skýrslu sinni, leiðir lítið gott af sér fyrir fornleifafræðina sem fræðigrein. Þannig mun hún verða mun dýrari í rekstri en fornleifafræðin er í dag. Á endanum fáum við samkvæmt þessu hjali BBB, sem þykist dómbært á vinnu annarra, að á Íslandi munu berast á banaspjót fígúrur eins og almáttugur yfirfornleifafræðingur Egyptalands, Zahi Hawass, sem ekki leyfir neinar rannsóknir nema að hann fái að vera með í öllu og koma fram í öllum sjónvarpsþáttunum og lýsa andstyggð sinni á gyðingum í leiðinni.

Þegar Danmörk varð hluti af Stórþýskalandi

 

Í ársgamalli bók sem ég keypti í Berlín um daginn, fann ég fljótlega ljóta villu sem ég trúi vart öðru en að Danir eigi erfitt með að kyngja. Þessi annars ágæta bók fjallar um fyrirbæri sem Þjóðverjar hafa meðal annars orðið þekktir fyrir að hneppa þjóðir í. Það er Zwangsarbeit, eða nauðungarvinna.

Bókin gefur gott yfirlit yfir þær hörmungar sem fólk í ýmis konar nauðungarvinnu þurfti að þola á tímum nasista. Í bókinni er einnig kort sem sýnir stjórnfyrirkomulag í Evrópu í síðara stríði. Á því er búið að gera  Danmörku að hluta Stórþýskalands. Ég er búinn að setja gula ör inn á kortið sem bendir á þetta.

Hlýtur þetta ekki að vera fljótfærnisvilla? Kannski ekki. Kannski taka þýskir höfundar bókarinnar mið af nýjum straumum í danskri söguskoðun. Ný kynslóð danskra sagnfræðinga með Bo Lidegaard fremstan í flokki, telur að samvinnupólitík (Samarbejdspolitik) Dana í stríðinu, sem sumir kalla frekar Kollaborationspolitik, eða meðreiðarpólitík, hafi verið hin mesta blessun fyrir Dani. Danir voru í raun hluti af Stórþýskalandi, þó þeir væru það ekki á pappírnum.

Nýlega var tilkynnt um væntanlega útgáfu á bók Lidegaards um björgun Danskra gyðinga til Svíþjóðar árið 1943, sem koma á út með haustinu. Lidegaard telur og hefur þegar haldið fram, m.a. með því að útiloka skoðanir fjölda höfunda úr bókum sínum, að samvinnupólitík Dana hafi bjargað dönskum gyðingum. Það er náttúrulega hrein della (sjá hér). Samvinnupólitík Dana við Þjóðverja varð einmitt til þess að Danir gátu sent gyðinga úr landi á árunum 1940-43. Flest það fólk, þar á meðal börn, voru myrt í útrýminga- og fangabúðum nasista. Um Það má meðal annars lesa um í bók minni Medaljens Bagside.

Carol Janeway, talskona bókaútgáfu þeirrar sem gefa mun út bók Lidegaards í Bandaríkjunum, hefur látið hafa það eftir sér að ef Hollendingar og Frakkar hefðu stýrt sér gegnum stríðið eins og  Danir, hefði stríðið ekki verið verið nándar nærri eins biturt og raun bar vitni (sjá hér). Allir áttu samkvæmt slíkri skoðun að stunda "sölu" á landbúnaðaafurðum til þýska hersins, svo hann gæti drepið fleiri. Þessi kolruglaða kona þýddi eitt sinni úr þýsku og gaf út endurminningar Svisslendings, sem skrifaði um raunir sínar á barnsaldri í gettóinu í Vilna (Vilnius) og í Auschwitz. Sá sagðist hafa heitið Binjamin Wilkomirski. Kauði var reyndar bara fjallaniðursetningur úr Sviss, en Kanar gleyptu auðvitað söguna, þangað til að svik komu upp um síðir og nú er bókin systurrit dagbóka Hitlers.

Það fer líklega vel á því að þýðandi "Wilkomirskis" sé útgáfustjóri á nýrri söguhreinsun Bo Lidegaards, sem nú starfar sem ritstjóri danska dagblaðsins Politiken.

Langspilið á 20. og 21. öld

    

Langspilseign Íslendinga hefur líklega farið hríðminnkandi þegar á leið 19. öldina, m.a. vegna þess að Íslendingar kynntust betur öðrum hljóðfærum. Menn voru einnig að selja gömlu hljóðfærin sín eða gefa erlendum mönnum þau. Líklega hefur þetta verið eins og með torfbæina, þegar menn fóru yfir þá með jarðýtum. Íslendingar voru farnir að skammast sín fyrir það gamla. Mörg þeirra langspila sem fóru erlendis hafa sem betur fór varðveist á söfnum ytra, eins og ég hef greint frá (sjá hér).

Á 20. öldinni var samt áfram töluverður áhugi á hljóðfærinu, kannski dulítið rómantískur, og reyndu ýmsir að hefja það aftur til vegs og virðingar. Nú á síðustu árum hafa margir smíðað sér hljóðfæri. Þau eru af mjög misjöfnum gæðum, en á meðal eru hljóðfæri sem hljóma mjög vel og fallega -  en ekki endilega eins og langspil hljómuðu fyrr á öldum, enda vitum við aðeins lítið um hljóðgæðin frá tveimur heimildum. Sumum þótti hljóðfærin hljóma fallega, en öðrum þóttust þeirra óttalegt gargan, sbr. lýsingar MacKenzies og hins vegar John Baines sem var með í leiðangri John Thomas Stanleys baróns af Alderley til Íslands árið 1789 (sjá hér).

Ég er nær fullviss um að sérhvert langspil hafi haft sína sál og sinn hljóm, og að engin langspil hafi verið alveg eins. Þetta voru ekki hljómsveitarhljóðfæri.  Það sjá menn besta af því yfirliti því sem ég hef tekið saman yfir elstu hljóðfærin sem varðveist hafa. Ég tel að hljóðfærið endurspegli dálítið eðli Íslendinga sem ávallt hafa fyrst og fremst verið einstaklingshyggjumenn, sólistar, og neiti því menn ef þeir vilja. Væntanlega eru jafnmargar skoðanir á því og Íslendingar eru margir.

Þegar fram á 20. öldina kemur, ræða menn í riti mest um langspil í minningunni, sem hljóðfæri sem látnir menn höfðu  smíðað á unga aldri. En eftir síðara stríð hefst "endurreisnartímabilið" með Önnu Þórhallsdóttir og síðar öðrum áhugamönnum um hljóðfærið. Þá söfnuðu hin ágætu hjón Jón Samsonarson og Helga Jóhannsdóttir miklum fróðleik um langspil, sem er hægt að hlust á hér.

Ég hef tekið saman dálítinn lista yfir ritheimildir um langspilið, þegar það er ekki nefnt í ljóðmáli. Ég vinsaði þetta út á timarit.is:

1898

Langspil voru auglýst sem jólagjafavarningur á 25 aura í Edinborgarverslun fyrir jólin árið 1898.  

Mig grunaði lengi að þetta herði verið eitthvað annað annað en hljóðfærið langspil, hugsanlega borðspil. En í kvæði sem birtist í Ísafold stendur:  "Helst á langspil Mummi argar", svo ég verð að gera ráð fyrir því að einhverjir hafi verið að smíða hljóðfæri sem seld voru í versluninni Edinborg. Allar upplýsingar um þessi langspil í Edinborgarverslun væru vel þegnar. Orðið "stundanegri" þarfnaðist einnig skýringa.

1910

Í minningargrein í Skólablaðinu (4. árg., 7. tlb. 1910) um Eggert Helgason barnakennara (1830-1910) sem fæddist í Húnaþingi, segir:

Hann var á flesta lund vel gefinn, hugvitsmaður mikill og jarðræktar maður með afbrigðum, en ekki síður pennafær; sönglaginn var hann og spilaði á langspil og flautu. Smíðaði sér víst hvortveggja sjálfur.

1913

Í Hljómlistinnni (1. Árg. 5. tlb. 1913) eru bréfkalfar um hljóðfæraeign Strandamanna:

Einstakir menn eiga harmonium heima hjá sér, t. d. eru 2 í Óspakseyrarhreppi, 1 í Kollafirði, 1 i Hrófbergshreppi og 4 i Árneshreppi. Önnur hljóðfæri eru eigi nema harmonikur og grammófónar og svoleiðis gargskjóður. Langspil eru nú alveg fallin úr sögunni, síðan menn fóru að venjast harmonium.

Fyrsta harmoniið kom hingað í miðsýsluna að Heydalsá til Sigurgeirs Ásgeirssonar, árið 1897; síðan hafa þau verið að smátínast inn í sýsluna.«

Í Eimreiðinni  (19. árg. 1. tlb. 1913) er að finna minningargrein um Gunnstein Eyjólfsson (1866 - 1912):

"Í æsku Gunnsteins voru eigi fremur hljóðfæri en skólar eða önnur menningarfæri í byggðarlagi hans [Hjaltastaðaþinghá]. Einhversstaðar gróf hann þó upp langspil hjá fornbýlum náunga, og lærði hann að þekkja nótur og tóna með þess tilstyrk. Er hann líklega eini nútíðar íslendingur, sem hafið hefir sönglistabraut sína við þetta úrelta og ófullkomna hljóðfæri."

1929 

Í grein um austfirska ættfræði í Óðni, (25. árg. 1929, 1.-8. tölublaði), er greint frá Birni Skúlasyni sem smíðaði sér langspil: 

Björn faðir Gróu var sonur Björns Skúlasonar, er bjó hjer og þar í fjörðunum austan Fljótsdalshjeraðs. Var hann að ýmsu allmikill hæfileikamaður, smiður góður og vel skurðhagur. Hann var söngmaður og smíðaði sjer langspil,til að spila á, því að lítið var þá um hljóðfæri. Hann dó nærri níræður á Kóreksstöðum 24.des. 1872.

1930

Þann 27. júlí 1930 andaðist Halldór Bjarnason bóndi á Stórutjörnum i Ljósavatnsskarði, tæpra 67 ára gamall. Í Degi er þann 10. september 1930 er hægt að lesa þetta um tónlistariðkun Halldórs: 

Halldór var ágætlega vel hagur bæði á tré og járn. Mundi hann þó hafa orðið mikið fremri i þeirri grein ef notið hefði tilsagnar við smíðar. En hennar naut hann engrar; átti þess ekki kost. Halldór hafði hina mestu unun af söng og hljóðfæraslætti. Ekki gafst honum þó tækifæri til að læra f æsku neitt, er að slíku lýtur. En það sýnir áhuga hans og löngun til þess, að hann á unglingsaldri smíðaði sér langspil og lék á það í tómstundum.

Anna lætur hér 6. áratuginn mæta 18. öldinni, að því er virðist í skarpri stemmu. Hann er einnig virðulegur faldbúningurinn sem hún klæðist á myndinni hér ofar. 

Anna Þórhallsdóttir og Guðrún Sveinsdóttir 

Ekki verður með neinu móti gengið framhjá áhuga tveggja merkiskvenna sem reyndu að efla áhugann á langspilinu og hefja það til vegs og virðingar. Þetta voru söngkonurnar Guðrún Sveinsdóttir og sér í lagi Anna Þórhallsdóttir (1904-1998). Anna, sem var nokkuð sérstæð kona, sem lærði m.a. söng í Kaupmannahöfn og á Juilliard í New York, lifði og hrærðist fyrir langspilið. Hún lét árið 1960 gera eftirlíkingu af hljóðfæri frá 18. öld, sem í dag er að finna á Musikmuseet í Kaupmannahöfn.

Þetta hljóðfæri frá Staðarhrauni í Mýrarsýslu var fyrirmyndin að

hljóðfæri Önnu Þórhallsdóttur

Þegar ég smíðaði hljóðfæri mitt með Auðuni Einarssyni, leitaði ég upplýsinga hjá Önnu og Guðrúnu og man ég að Önnu þótti mjög merkilegt að ég væri að fara að smíða mér hljóðfæri og vildi vita af framvindu þess verkefnis, en eins og gengur og gerist hringir stráklingur ekki í gamlar konur, svo ég sýndi því aldrei þessari öndvegiskonu langspilsins hljóðfæri mitt.

Anna gaf m.a. út tvær hljómplötur erlendis á eigin kostnað. Ég festi kaup á einni þeirra nýverið Folk Songs of Iceland, sem út var gefin var út árið 1969 hjá Lyricord Discs Inc. í New York. Langplatan var tekin upp af Ítalanum Mario de Luigi og gefin út af Roberto Leydi, sem var þekktur prófessor í tónlistarfræðum í Milano. Svipuð plata fyrir Ítalíumarkað, sem bar heitið Canti popolari d'Islanda, og kom út hjá fyrirtæki sem hét Albatros á Ítalíu árið 1974. Vona að ég að ég brjóti engin upphafsréttarlög með því að leyfa lesendum Fornleifs að heyra nokkur dæmi af plötu Önnu hér í tónlistaspilaranum til hægri.

Önnu þótti greinilega að sér vegið, þegar David Woods og íslenskir aðstoðarmenn komust í fréttir árið 1981, þegar Woods var staddur á Íslandi við rannsóknir á langspilinu. Skrifaði hún grein í Velvakanda Morgunblaðsins til að minna á sig sem fumkvöðul endurvakningar langspilsins. Enginn tekur það frá henni, þótt menn geti vel haft ýmsar skaðanir á söng Önnu.

Plötuumslag fyrir Folk Songs of Iceland með Önnu Þórhallsdóttur. Hlustið á hljóðdæmi í tónlistaspilaranum hér ofar til hægri

Síðustu vitneskju um langspilin safnað 

Þegar saga langspilsins 20. öld er skoðuð, er ef til vill mikilvægasta starfið sem unnið var í tengslum við langspilið. að hjónin Jón Samsonarson og Helga Jóhannsdóttir, og síðar aðrir, söfnuðu upplýsingum hjá rosknu fólki um hljóðfærið. Mikið að viðtölum var tekið upp á segulband. Flest þessara viðtala má nú nálgast á http://www.ismus.is/search/langspil og er þar mikill, skemmtilegur og ómetanlegur fróðleikur inn á milli. 
 

Iðnir langspilssmiðir  

Áður en menn helltu sér út í langspilasmíðar eftir 1970, líkt og höfundur þessara langspilspistla hér á Fornleifi þegar hann var 10-11 vetra höfðu margir sem höfðu stundað smíði á þessu hljóðfæri eftir eigin höfði og minninu.  

Á  fyrri hluta 20. aldar voru nokkrir menn mjög afkastamiklir langspilssmiðir. 

Þann 22.9. 1961 greini Bragi Jónsson frá því í Tímanum í lesendabréfi þar sem hann leiðréttir upplýsingar í grein Önnu Þórhallsdóttur fyrr það ár og segir frá langspilssmíðum föður síns Jóns G. Sigurðssonar. Bragi skrifar: 

Telur frúin að þeir muni ekki svo margir á íslandi, sem séð hafi langspil. Enn fremur að enginn muni hafa kunnað að leika á langspil á þessari öld. Þetta er ekki rétt. Langspil voru allalgeng fram á síðari hluta síðustu aldar og eru enn til á nokkrum stöðum, bæði söfnum og í eigu einstakra manna. Langspil er t. d. í byggðasafni Rangæinga að Skógum undir Eyjafjöllum og eins í byggðasafni Skagfirðinga í Glaumbæ. Langspilið í Skógasafni er smíðað af föður mínum, Jóni G. Sigurðssyni bónda í Hoftúnum (d. 1950), og gefið safninu. Hvort langspilið í Glaumbæjarsafni er smíðað af honum, veit ég ekki, en tel það ekki ólíklegt, þar sem hann var Skagfirðingur að ætt. Hann var hagur vel og hljóm- og sönglistaunnandi. Hann lærði ungur að leika á langspil og smíðaði þau mörg. Fyrsta langspilið, sem ég sá, smíðaði faðir minn 1911 eða 12 og lærði bæði ég og flest systkini mín að leika á það. Eftir að ég lærði að þekkja nótur, lærði ég mesta fjölda af fallegum lögum á langspil þetta. Á efri árum sínum smíðaði faðir minn mörg langspil og seldi sem minjagripi. Eitt slíkt langspil er í eigu Þórðar Kárasonar, lögregluþjóns í Reykjavík og sá ég það fyrir stuttu síðan. Annað langspil smíðað af föður mínum á Eyvindur Friðgeirsson frændi minn í Reykjavík. Hvar ýmis önnur langspil, sem faðir minn smíðaði, eru niður komin, veit ég ekki, en þau munu flest vera í Reykjavík. Langspil eru því ekki jafn fáséð og frú Anna heldur. Á langspil hef ég ekki leikið í áratugi og á það því miður ekki. Þætti samt gaman að taka lagið á langspil, ef svo bæri undir og myndi fljótt æfast í listinni, og sjálfsagt eru einhverjir fleiri en ég, sem kunna með langspil að fara. Annars á frú Anna Þórhallsdóttir þakkir skilið fyrir að kynna í öðrum löndum þetta alíslenzka hljóðfæri.  Bragi Jónsson. 

Einnig mun Jón Stefánsson á Dalvík hafa smíðað um fimm langspil sem til voru er David Woods rannsakaði langspil árið 1981. 

Á Akureyri bjó lengi niður við höfn, Friðgeir Sigurbjörnsson hljóðfærasmiður sem frá 1950 smíðaði ófá langspilin. Árið 1977, er Árni Johnsen, síðar kenndur við Þorláksbúð, heimsótti þennan merka hljóðfærasmið, voru langspilin orðin 128 að tölu. Þá var Friðgeir nýorðinn áttræður. Friðgeir smíðaði m.a. hljóðfæri fyrir Guðrúnu Sveinsdóttur söngkonu (sem var barnabarn Matthíasar Jochumssonar).  

Yngsti langspilssmiðurinn, Vilhjálmuur Örn Vilhjálmsson

Áður en drengurinn á myndinni, (síðar síðuhaldari á Fornleifi), gerðist yngsti langspilssmiðurinn á Íslandi með góðri hjálp Auðuns H. Einarssonar (sjá hér), voru menn að búa sér til langspil í sitthvoru horninu. Jón Hlöðver Áskelsson tónskáld og Njáll Sigurðsson smíðuðu sér langspil á námskeiði út í Bayern (Bæjaralandi), þegar þeir stunduðu nám við Orff-Institut-Mozarteum í Salzburg, en teikningu fyrir hljóðfærin fengu þeir hjá Freiðgeiri Sigurbjörnssyni. Jón sagði mér nýlega að hljóðfæri hans sé ekki lengur spilahæft og hangi upp á vegg sem stofustáss.

21. öldin

Eftir aldamótin 2000 virðist hafa verið mikil gróska í spilamennskunni og langspilaeign Íslendinga eykst nú aftur. Hljóðfæri þau sem smíðuð hafa þó verið eru afar misjöfn að gæðum og tónlistin sem töfruð er fram er það líka. Sumt að því sem maður sér er afar illa smíðað og helstu vankantar eru að þau eru með of þykka veggi (borð). 

Stundum sér maður langspil sem skera úr hvað varðar smíð og gæði. T.d. þetta forláta hljóðfæri sem Sigþór Sigurjónsson smíðaði á námskeiði hjá Erni Sigurðssyni tréskurðarmeistara. Ég hef einnig skoðað hljófæri eftrir Jón Sigurðsson, ungan smíðakennara á Þingeyri. Þau hafa mjög fallegan hljóm.

Þvílík gersemi er hljóðfæri Sigþórs Sigurjónssonar, og það er bláklukka á sniglinum, stillingarpinnum og hljóðopin eru í laginu eins bláklukkan góða, enda er Sigþór ættaður að austan. Boginn er úr íslenskum reynivið og hárin í boganum eru af tagli fylfullrar merar. Það ku gefa skarpari tón að hafa migin hár í boganum að sögn fróðra manna. Hvernig ætli það sé svo að músísera á þetta hljóðfæri? Ég get ekki ímyndað mér annað en að það sé fallegur hljómur sem úr því kemur, enda byggt eftir skabelóni sem ég teiknaði hjá Auðuni Einarssyni forðum, sem síðar var notað í langspilspakka, sem útbúinn var í Kennaraháskóla Íslands (sjá frekar hér).

 

Ég tel ekki að tónlistalærðum mönnum sé stætt á því að gagnrýna langspilslist annarra eins og hér er gert. Ég er eins viss um að sumt að því sem hljómar best í dag, og sem er hægt að hlusta á á YouTube og á disklingum, hefur aldrei heyrst úr langspilum forfeðranna. Þeir sem í dag spila á langspilið íslensk þjóðlög með "keltnesk-írskum" áhrifum, og að gefa þá tónlist út fyrir að vera íslenska, eru á hálli braut. 

Jafn mismunandi og langspilin eru, jafn misjöfn er listin. Þannig á það líka að vera, allir spila með sínu nefi og þannig var það líklega alltaf með langspilið. Hér fyrir neðan getið þið notið tóna mismunandi listamanna og fræðaþula sem spila á langspilið - hver með sínu lagi, eða eins vel og hljóðfæri þeirra leyfa. Sum hljóðfæranna eru rafmögnuð. Langspilið hefur greinilega endanlega tekið í sátt af nútímanum. Mig minnir að Sigurrós hafi jafnvel notað langspil, og ef niðursetningarnir í þeirri sveit eru ekki búin að því, er ekkert til fyrirstöðu. Einnig er hægt er að hlusta á marga menn, íslenska og erlenda, spila á langspilið á YouTube

 

Örn Magnússon píanóleikari m.m. er að mínu mati meistari langspilsins í dag. Her spilar hann við undirleik konu sinnar Mörtu Guðrúnar Halldórsdóttur söngkonu ...

og magister Þórður Tómasson spilar hér og syngur eftir sínu eyra:

Frelsið fuðrar upp í Danmörku

 

Þegar ég vaknaði fyrr í morgun og skoðaði niðurstöður úr Alþingiskosningum, sá ég í dönskum fjölmiðlum að Frelsissafn Dana, Frihedsmuseet, stóð í ljósum logum.

Safnið, sem hefur alltaf verið bölvaður hjall, og Dönum til lítils sóma, hálfgerð móðgun við andófið í Danmörku undir hæl nasismans, þótt það hafi verið veikburða, er víst brunnið að miklu leyti. Þvílík hörmung.

Samkvæmt fyrstu sjónvarpsfréttum í Danmörku í morgunsárið, brann allt sem brunnið gat, en einhverjum safngripum tókst að bjarga út úr sýningarskálanum og skjalasafnið hefur samkvæmt fyrstu fréttum bjargast. Eldurinn hófst í suðurálmunni, sem hýsir skrifstofur á efri hæðinni og geymslur og skjalasafn í kjallaranum, einnig útbyggingu þar sem var matsalur, líkastur grillbar og pulsubar. Danir fögnuðu frelsinu með vínarpylsum. Fyrstu fréttir herma að eldurinn hafi kviknað á þessum pulsubar. Fjölmiðlarnir greina þannig frá:Folk på stedet er her til morgen i fuld gang med at tømme museet for våben og andre værdigenstande.

Ég minntist strax, áður en ég sá fréttir um að skjalasafnið hefði líklegast bjargast, setu minnar á skjalasafninu með Leif heitnum Rosenstock, gömlum sagnfræðikennara sem lengi vann í sjálfboðavinnu á skjalasafninu. Leif sýndi mér oft merkar myndir, sem maður hafði aldrei séð í bókum. Ætli þær séu allar brunnar nú? Hann sýndi mér t.d. skjöl um lítilmennsku stjórnenda Rauða Krossins eftir stríð. Þeir vildu einvörðungu bjarga íslenskum nasistum. Ég minnist þess þegar ég fór með vini mínu Erik Henriques Bing til að skanna myndir úr safni Elias Levins sem hafði verið fangi í Theresienstadt, fyrir bók Eliasar um dvöl hans í fangabúðum nasista i Theresienstadt. Ég vona að engin skjöl hafi fuðrað upp.

 

Skráningarkort Elías Levins i Theresienstadt sem varðveitt var á Frihedsmuseet og sem ég skannaði árið 2001.

Það var mikið ólán að Frihedsmuseet fór undir Þjóðminjasafn Dana. Frihedsmuseet hefur löngum verið í algjöru fjársvelti og Þjóðminjasafni Dana hefur á síðustu árum verið stjórnað að óhæfu fólki, sem ekki hefur séð sóma sinn í að efla þetta merka safn. 

Það er eins og að Danir vilji ekki minnast annars en samvinnupólitíkurinnar (samarbejdspolitikken, sem aðrir kalla miklu réttar kollaborationspolitikken) við Þjóðverja, forspilinu að þrælstilvist Dana í ESB, og lifa á lyginni.

Samískur uppruni Íslendinga - með getraun

 

Árið 1993 sótti ég ásamt mannfræðingnum og tölfræðingnum dr. Hans Christian Petersen, sem nú starfar sem lektor við Syddansk Universitet í Óðinsvéum, um byrjunarstyrk til norræns sjóðs, NOS-H (Nordisk samarbejdsnævn for Humanistisk Forskning). Um styrkinn sóttum við að rannsaka elstu beinagrindurnar á Þjóðminjasafni Íslands. Sumarið 1993 mældi Hans Christian Petersen og kona hans beinin á Þjóðminjasafni Íslands og margar merkar niðurstöður fengust við þær mælingar. Voru niðurstöðurnar sendar sjóðsstjórn í skýrslu í von um frekari styrk, því niðurstöðurnar voru bæði mjög góðar og merkilegar.

Vegna einhverrar öfundar og ónota íslensks fornleifafræðings sem þekkti stjórnarmann í sjóðsstjórn NOS-H, fékk rannsóknin ekki fé til frekari rannsókna. Síðar fór fornleifafræðingurinn, sem beitti sér svo lítilmótlega, í einhverjar mannfræðirannsóknir, sem aldrei urðu að neinu vegna samvinnuörðugleika.

Mjög merkar niðurstöður fengust hins vegar af mælingum Hans Christians Petersens á Íslandi árið 1993 og leyfi ég hér með fólki að lesa þær. Þær staðfestu ýmislegt sem ég hafði leyft mér að benda á í þessari grein Ástæðan fyrir birtingu skýrslunnar er að um daginn leitaði ungur fornleifafræðinemi við háskólann í Tromsø norður í Þrumu, til mín og spurði um örvaroddinn klofna sem ég hef greint frá, og meira að segja í tvígang. Lofaði ég honum að birta skýrsluna frá mannfræðirannsókninni á Íslandi árið 1993, en tel víst að öðrum þyki skýrslan fróðleg.

Meginniðurstaða Hans Christians Petersen, sem einnig gerði úttekt á annarri vitneskju um uppruna Íslendinga, er að fólk sem settist að á Íslandi var af mjög mismunandi uppruna. Greinilegt er t.d. að Íslendingar eru komnir af fólki sem var blandað Sömum, líkt og þeim svipaði einnig mjög til fólks á Bretlandseyjum eða Íra sem uppi voru á sama tíma, en þorri landnámsmanna var þó af "norrænum" stofni úr Noregi. Meginniðurstaðan er þó svo, að elstu Íslendingarnir eru ekki sem heild, eða hlutar þeirra, alveg eins og neinn annar hópur á sama tíma á þeim svæðum sem liggja í námunda við landið.

Eins og má sjá má á meðfylgjandi  myndum af veðurbörðum og útiteknum Sömum sem teknar voru af leiðangursmönnum Rolands Napoléon Bonaparte, 6. prinsins af Canino og Musignano (1858-1924), sem var barnabarn bróður Nablajóns keisara, til Norður Noregs  árið 1884, virðast Samar þess tíma vera mjög fjölbreyttur (blandaður / heterogeneous) hópur, líkt og Íslendingar hinir fyrstu voru greinilega í upphafi samkvæmt niðurstöðum Hans Christians Petersen. Sumir þeirra bera rússnesk nöfn sem benda til blöndunar við Sama eða Skoltsama austan landamæranna við Rússland. Sérstakur er hann Anders Andersen Anto sem líklega var dvergvaxinn fyrir utan að vera hrokkinhærður. Já margt er manninn lagt.

 

Ljósmyndir er mjög auðveldlega hægt að misnota sem vísindaleg gögn, en af myndinni að dæma virðist Anders Andersens Anto einna helst af afrísku bergi brotinn. En erum við það ekki öll í byrjun? Í útliti þessa manns árið 1884 er ekki neitt sem við getum ályktað um uppruna Sama og jafnvel þótt mælanleg einkenni negra hafi fundist í einstaka einstaklingi á Íslandi við mælingar Hans Christians á fornum beinum, þá skýrir það líklega ekkert annað en Jazzáhuga sumra Íslendinga. Mælingar geta líka sýnt undantekningar. Alnafni Anders, Anders Andersen Anto (nr. 50 í myndaröð Bónaparts prins), og kannski frændi, líkist hins vegar skagfirskum bónda.

Anders Andersen Anto (nr. 50)

Hvaðan er konan?

Efst á þessu bloggi hef ég sett mynd af konu, sem ég bið fólk að segja mér upprunann á. Þetta er hættulegur leikur og ég tek fram að slíkar myndagetraunir eru alls endis ófræðilegar, líkt og þegar menn rannsaka DNA úr nútímafólki til að segja til um upprunann. Eina trausta leiðin er sú sem Hans Christian Petersen notaði, þ.e. að nota mælingar á beinum fólks frá sama tímabili í sögunni og gleyma því jafnframt ekki að umhverfisþættir geta breytt útliti fólks og stærð mjög fljótt.

Gaman væri nú að vita, hvort lesendur mínir geti sagt mér hvaðan konan á myndinni efst er ættuð. Og hugsanlega vilja einhverjir finna Samann í sjálfum sér og senda mér myndir sem kannski sýna svart á hvítu, eða í lit, að þið líkist frændum okkar Sömunum, frumbyggjum Skandínavíu. Þá sem með réttu eiga olíuna undan ströndum Noregs, ef fara skal út í tæknileg atriði.

Hér koma svo nokkrar myndir af Norskum sömum sem ljósmyndaðir voru í leiðangri Bónaparts árið 1884.

Mena Abrahamsen og Ellen Andersen Labba 

Nicolas Nielsen og Karen Mikelsdatter

Ivar Samuelsen og Ole Olsen Niki

Hendrich Martissen Kyrre og Offa Dimitrowitch

Hægt er að stækka allar myndirnar með því að klikka á þær.

Sendiherrann

Þessi reffilegi músílmann hét Abd el-Ouahed ben Messaoud bin Mohammed Anoun og var sendiherra Marokkó við ensku hirðina árið 1600. Hann dvaldi aðeins sex mánuði á Englandi en hafði þó tíma til að sitja fyrir.

Eins og stendur á málverkinu var Abd el-Ouahed 42 ár þegar hann sat fyrir. Málverkið er varðveitt í safni háskólans í Birmingham. Það er málað á eikarborð og er verkið nokkuð stórt, 113 sm að lengd og 87,6 sm að breidd.

Abd el-Ouahed var sendimaður Muley Hamets konungs af Fez og Marokkó við hirð Elísabetu I. Marokkómenn vildu um aldamótin 1600 aðstoða enska flotann við að ráðast inn í Spán, en Elísabet I lét nú ekki verða að því.

Sumir telja að Shakespeare hafi byggt sögupersónuna Óþelló (Othello) á þessum manni, þó það sé nú frekar ólíklegt. Ekki er þó útilokað að Shakespeare hafi séð sendiherrann. Hið ljósa litarhaft sendiherrans minnir þó lítið á dökka húð márans eins og Shakespeare hugsaði sér hann. Vegna mikilla vangavelta manna um uppruna Shakespeares var eitt sinn búinn til brandari um að hann hafi verið múslími og heitið Sheikh Zubair.