Skál !

 

Ef þíð eigið svona skál, þá eruð þið svo sannarlega komin í álnir.

Nýverið seldist kínversk hrísgrjónaskál fyrir 274 milljónir íslenskra króna. Kannski hefði það ekki verið í frásögur færandi, ef fjölskyldan sem seldi skálina hefði ekki keypt hana á bílskúrstombólu fyrir 3 dollara fyrir 6 árum síðan. Fjölskyldan er enn að velta því fyrir sér hvort hún hefði fengið meira fyrir snúð hefði hún ekki sett skálina í uppþvottvélina.

Skálin er frá tíma Song keisaraættarinnar, sem var við völd í Kína frá 960-1279. Talið er að aðeins séu til tvær skálar af þessari gerð, svo nú er bara að leita í skápum og skúffum.

Kaupandi skálarinnar er Guiseppi Eskenazi, sem er einn fremsti safnari og seljandi kínverskra forngripa í heiminum. Hef ég i tvígang komið í verslanir hans til að skoða sýningar. Árið 1993 þótti fréttnæmt, að hann væri með tvo gripi í nýrri verslun sinni í Mayfair sem kostuðu meira en 1 milljón punda. Eftir að Kínverjar sýndu okkur hvernig hægt er að misnota Marxismann til að arðræna lýðinn, hefur verðlagið á kínversku postulíni rokið upp úr öllu valdi og Nubóar Kína kaupa inn í stórum stíl hjá Eskenazy í London.

Kannski sjá menn nú hvaða hrísgrjónaverð var sett á landið okkar af Kínverjum í spreng. Ísland er aðeins grjón í veislu Maó-kapítalistanna. 

Heimildir um langspil fyrir aldamótin 1900

Á síðari árum hefur blómstrað mikill áhugi á langspilinu, einu af tveimur þekktum hljóðfærum Íslendinga fyrr á öldum. Af því sem skrifað hefur verið á síðustu áratugum um langspilið, er grein David G. Woods í Árbók hins íslenska Fornleifafélags sennilega besta heimildin um langspil á Íslandi og sú áhugaverðasta. Ég bendi áhugasömu fólki á að lesa hana. Hún er þó alls ekki tæmandi heimildarsafn um langspilið. Woods rannsakaði fyrst og frem hljómgæði hljóðfæra en hér verður lögð meiri áhersla á elstu heimildir og að sýna elstu hljóðfærin.

Hér skal tekið saman það sem vitað er um langspil á Íslandi fyrir aldamótin 1900, bæði ritaðar heimildir teikningar og ljósmyndir.

Í næstu færslu um langspilið verður greint frá þeim hljóðfærum sem til eru í söfnum og einkaeign og voru smíðuð fyrir aldamótin 1900 - þó ekki hljóðfæri smíðuð úr krossvið.

Arngrímur Jónsson

Arngrímur lærði (1568-1648) nefnir ekki, eins og margir halda fram, langspil í bók sinni Anatome Blefkeniana  sem út kom á Hólum árið 1612 og ári síðar í Hamborg. Bókin var andsvar gegn falsi og lygum Ditmars Blefkens um Ísland og Íslendinga. Anna Þórhallsdóttir hin mikla áhugakona um langspilið skrifaði að Arngrímur hefði gert þessa athugasemd við lygar Blefkens:  Hvað sönglist og lagfræði snertir, hafa landar mínir verið svo vel að sér, að þeir hafa búið til hljóðfæri upp á eigin spýtur og tekizt vel. Taldist Önnu til að þarna gæti verið átt við langspil.

 

En upphaflegi textinn hljóðaði nú svona þegar ég fór að lesa hann:

Quoad Musicam et melodiam, non fuerunt adeo amusi nostri homines, quin instrumenta Symphoniaca ipsi artificiose facerent, et melodiam vel musicam, ut vocant, figurativam, recentiore memoria noverint.

Sem getur aðeins útlagst þannig:

Hvað varðar tónlist og sönglist, þá geta landar mínir, það er við vitum síðast til eins og það er orðað, ekki hafa verið án hljóðfæra, sem þeir hafa byggt listavel, eða án tónlistar eða söngs

I handriti að Íslensk-latnesku orðasafni (AM 433 1, fol. I-IX) Jóns Ólafssonar Grunnvíkings, sem tekið var saman á árunum ca. 1736-1772, kemur orðið Langspilsstrengur fyrir. Rósa Þorsteinsdóttir þjóðfræðingur á Árnastofnun hefur vinsamlegast upplýst mig að í seðlum Jóns Ólafssonar við orðasafn hans komir orðið langspil fyrir (sjá athugasemd Rósu í athugasemdum neðst).

Á tveimur seðlum nefni Jón Ólafsson þau hljóðfæri sem hann þekkir á Íslandi. Á seðli sem á að bætast við flettiorðið "hljóðfæri" telur hann fyrst upp hljóðfæri sem þekkt eru í Danmörku og öðrum löndum og nefnir síðan þau sem algengust eru á Íslandi:„harpa et fidla. laang-spil, symphon, etc. it. Clavier, qvod etiam clavichordium vocant“ (AM 433 fol. V 1: 178r-v).

 

Á seðli, sem er viðbót við flettiorðið spil stendur: „Laang Spil, instrumentum musicum, fi dibus instruetum [!]. Danicè Langeleeg. Spectat ad hljood-færi, ut: fi dla, fjool, harpa, symphoon et clavier, aliis clavicordium. item Bumba; vesicam habens in fl atam. Loqvos enim de illis instrumentis tantum qvæ Islandis sunt familiari simi“ (AM 433 fol. VIII 2: 288r).

 

Kveðskapur á 18. öld 

Vísa Árna Böðvarssonar (1713-1776) á Ökrum á Mýrum tileinkuð Latínu Bjarna, Jónssyni (f. 1709), sem einnig var kallaður djöflabani. Bjarni Jónsson var bóndi og bjó á Knerri í Breiðuvík. Af Bjarna þessum eru einnig til þjóðsögur í safni Jóns Árnasonar.

Smiður bezti, vanur til veiða,

vistast hjá honum allar listir,

fiðlu, simfun, fer hann tíðum,

fiol, hörpu, langspil, gígju,

kirurgus er mörgum meiri

maður tryggur, vel ættaður,

orðsnotur, skáld, allvel lærður

Árni kveður um Jónsson Bjarna.

Jón Steingrímsson

Önnur 18. aldar heimild um íslenska langspilið er ævisaga séra Jóns prófasts Steingrímssonar (1728-1791) sem hann ritaði sjálfur á árunum 1784-1791. Í sögunni er tvisvar minnst á langspilsleik:

Hún [þ. e. Þórunn Hannesdóttir, síðar eiginkona höfundar] hafði mig og áður séð, er eg var í skóla [í Hólaskóla 1744-1750], því síra Sveinn [Jónsson, prestur á Knappsstöðum] og síra Pétur [Björnsson, prestur á Tjörn], skólabræður mínir, sem voru um hátíðir þar á klaustrinu,lokkuðu mig um ein jól að koma þangað að sjá stað og fólk og slá þar upp á langspil, er eg með list kunni, ásamt syngja með sér, hvar af klausturhaldari hafði stóra lyst á stundum. Þá eg í minni Setbergsferð, hvar um áður er getið, hafði næturstað á Bæ í Borgarfirði, sá eg þar snoturt langspil, er þar hékk, og þarverandi húsmóðir, Madame Þuríður Ásmundsdóttir átti og brúkaði. Hún, sem gera vildi mér alt til þénustu og afþreyingar, bauð mér það til að slá upp á það. Og þá eg það reyndi, gat eg það ei fyrir innvortis angursemi og hugsun til fyrri daga, hvað þá hún sá, tók hún sjálf að spila á það ein þau listilegustu lög, hvar við eg endurlifnaði við og fékk þar af sérleg rólegheit.

John Thomas Stanley 

Enski ferðalangurinn og John Thomas Stanley barón af Alderley (1766-1850) stýrði leiðangri til Færeyja og Íslands árið 1789. Í ferð sinni um Ísland heimsótti Stanley og rannsakaði ýmsa þekkta staði og umhverfi þeirra. 28. ágúst 1789 var ritað í dagbók leiðangursins að Stanley hefði fundið íslenska hljóðfærið langspil (Þannig þýtt i grein D.G. Woods):

Þegar Stanley kom um borð í skip leiðangursins sýndi hann okkur íslenskt hljóðfæri, sem heitir langspil. Það er í lögun líkast stýfðum píramíða, 5 ½ þuml. sinnum 3 og 1 í toppinn, hæðin 39 þuml., með sex strengjum úr látúnsvír, hinn lengsti 37 og hinn stysti 12 ½ þumlungur festir líkt og gítarstrengir við grunn píramíðans, og leikið á þá með klunnalegum boga. Stanley lék á það, en naumast getur annað hljóð látið verr í eyrum en þau, sem úr því komu. [Hér vantar setningu hjá þeim sem þýddi]

(Upphaflegi textinn er þannig: When Mr. Stanley came on board, he shewed us an Icelandic Instrument of music called Langspiel. It is a frustrum of a rectangular pyramid 5½ in by 3 and 1 sq at the top. height 39 in with 6 Strings of thick brass wire the longest about 37 inches and the Shortest 12½ inches with stops like those of the Guitar -  The strings come over a Moulding at the base of the pyramid and are played upon by a clumsy Bow.  -  Mr. Stanley played upon it but nothing is more grating to the ear than the sounds it produced. It is it seems a very Ancient intrument, introducing here perhaps by the first Norwegian Colonists.

Erfitt er að átta sig á útliti þessa 6 strengja hljóðfæris, með mismunandi lengd strengja.

William Jackson Hooker

Árið 1809 ferðaðist um Ísland ungur enskur grasafræðingur, William Jackson Hooker (1785-1865). Árið 1811 kom  út í Yarmouth bók hans Journal  [á 1. titilblaði stendur reyndar Recollections] of a Tour in Iceland in the Summer of 1809. Hooker, sem síðar varð forstöðumaður grasagarðsins fræga í Kew, lýsti með mikilli hrifningu heimsókn sinni að Innra-Hólmi nærri Akranesi, þar sem Magnús Stephensen bjó. Magnús var sem kunnugt er sonur Ólafs Stephensens og var hann lögmaður norðan lands og austan árið (1789), síðan settur landfógeti og árið 1800 og varð dómstjóri (háyfirdómari) í Landsyfirrétti, sem þá var nýstofnaður. Þar að auki bar hann titilinn Etatsráð (Etatsråd) sem var það sem Íslendingar komust næst aðalstign. Magnús bjó árið 1809 með fjölskyldu sinni að Innra-Hólmi við Hvalfjörð. Til er góð stutt íslensk endursögn á því sem Hooker sá á upplýsingarheimilinu að Innra-Hólmi í tímaritinu Brautinni árið 1928, en í bók Hookers sjálfs er lýsingar allar mjög langdregnar:

Segir Hooker, að þar sé ágætlega húsaður bær, enda búi þar maður sem sé háyfirdómari, og svo vel búinn að gáfum og lærdómi, að sómi myndi að honum í hverju þjóðfélagi sem væri. Alt benti til þrifnaðar, jafnvel útihúsin báru vott um smekk og snyrtimennsku. Var að vísu fylgt gamalli landsvenju i húsaskipun og byggingaefni. Mörg hús í röð hlaðin upp úr torfi og grjóti, en þó var svo frá öllu gengið, torfveggjunum og torfþökunum, að sannarlegt prúðmennskusnið var á. Útidyrnar voru málaðar og stórir gluggar á bænum. Var gengið inn löng göng alþiljuð, og með timburgólfi. Bókastofa húsbóndans var í meðallagi stórt herbergi, alsett bókum. Innar af því dagstofa, var hún blámáluð með gipsrósum á lofti. Var þar inni góður húsbúnaður líkur þvi er tíðkaðist á Englandi. Á veggjunum voru nokkrar litmyndir meðal annars af Napóleon Frakkakeisara og Nelson sigurvegaranum við Trafalgu. Strax er þeir voru seztir að, bar bóndinn fram hvítt vín og tvíbökur, og meðan beðið var til máltíðar sýndi húsbóndinn Hooker ýmsar fágætar og merkar bækur, og handrit um sögu landsins. Þar voru og bækur eftir merkustu rithöfunda, franska, þýzka, sænska og danska, og mikið af enskum skáldritum. Par að auki megnið af fornritum Grikkja og Rómverja. - Sönglistin var einnig í hávegum höfð á Innrahólmi. Stóð upp að vegg í dagstofunni stórt orgel, og þegar Hooker lét á sér skilja, að sig langaði til að heyra íslenskan söng, kom fjölskyldan inn, og söng fyrir hann nokkur sálmalög, en húsbóndinn lék undir á hljóðfærið. Einnig söng dóttir húsbóndans nokkra íslenzka og danska söngva, og lék undir á langspil. Um kl. 3 var sezt að miðdegi, var fram borin steik með sætu kirsuberjamauki og kálstöppu, en á eftir kom rauðvín, laufabrauð og kökur.

Hooker teiknaði eitt langspilanna eftir minni og birtist teikningin í bók hans um Íslandsförina árið 1811.

Í bók Hookers var langspilið sýnt á haus

George Steuart Mackenzie

Sir Mackenzie (1780-1848) kom einnig við hjá Stephensen fjölskyldunni á Innra-Hólmi á reisu sinni árið 1810 sem hann greindi frá í mikilli bók sinni Travels on the Island of Iceland during the Summer of the Year MDCCCX, sem var gefin út árið 1811.  Mackenzie greinir svo frá langspilinu á bls. 146-47:

While busily engaged with our viands, our ears were all at once struck with musical sounds. Knives and forks were instantaneously laid down; and we gazed at each other in delight. Having heard nothing of the kind before in Iceland, except the miserable scraping of the fiddle in the Reikjavik ballroom, the pleasure we now derived from agreeable sounds and harmonious music, was very great. When our first surprise was over, and we could recollect ourselves, we thought that the music, which proceeded from an apartment above, was from a pianoforte; but we were told that it was an Icelandic instrument, called the Lang-spiel; and that the performers were the son and daughter of Mr Stephenson, whose proficiency upon this instrument was considered to be very great. The Lang-spiel, which was now brought down for our inspection, consists of a narrow wooden box, about three feet long, bulging at one end, were there is a soundhole,and termination at the end like a violin. It has three brass wires stretched along it, two of which are tuned to the same note, and one an octave lower. One of the two passes over little projections, with bits of wire on the upper part. These are so placed, that when the wire above them is pressed down by the thumbnail, the different notes are produced on drawing a bow across; and the other wires perform the same office as the drones of a bagpipe. In short, it is simply a monochord, with two additional strings, to form a sort of bass. When the instrument is near, it sounds rather harsh; but, from adjoining room, especially when the two are played together, as was the case when we first heard the music, the effect is very pleasing. The tunes we heard played were chiefly Danish and Norwegian. Mr Stephenson's daughter made me a present of her Lang-spiel,from which this description and the drawing were taken.

Við þessa frásögn er rista af langspilinu gerð af E. Mitchell.

 

Stækkið myndina með því að smella á hana og berið saman við teikningu Hookers 

Eftir dóm um miður fallegan söng ungra stúlkna á Innra-Hólmi skrifar Mackenzie: Mr Stepenson's family is the only one in Iceland that be said to cultivate music at all.  He himself plays upon a chamber-organ, which he brought from Copenhagen a few years ago.

 

Innri-Hólmur árið 1789. Vatnslitamynd eftir E. Dayes; Myndin teiknuð og vatnslituð eftir teikningum gerðum í leiðangri Stanelys á Íslandi árið 1789.

 

Auguste Étienne François Mayer

Smellið á myndina til að stækka hana

Listamaðurinn Auguste Mayer (1805-1890)  ferðaðist með lækninum og náttúrfræðingnum Joseph Paul Gaimard (1796-1858) um Ísland árin 1835 og 36, og teiknaði af mikilli leikni það sem fyrir augun bar. Listaverk hans voru gefin út í þremur stórum bindum (Atlösum) sem fylgdu 11 binda ritröð um ferðir Gaimards til Íslands og Grænlands, sem bar heitið Voyage en Island et au Groënland. Ekki er í bókunum greint frá þeim "concert" sem frönsku ferðalangarnir upplifðu í hlóðaeldhúsinu á Grímstöðum á Fjöllum, en myndin sem birtist í öðrum atlas leiðangursins er steinprent (litógrafía) með lýsingunni: Un concert à Grimsstadir (Islande). Myndin er á við mörg langspil.

Benedikt Gröndal

Benedikt Gröndal Sveinbjarnarson (1827-1907) verður að teljast með hér, þegar hann lýsir langspilsleik móður sinnar í Dægradvöl, bók sem út kom að honum látnum árið 1923 og var eins konar blogg þess tíma. Gröndal óð úr einu í annað. Kallinum þótti gaman að lífinu! Hann segir svo frá langspilinu í bókinni:

Um Langspil hjá Benedikt Gröndal: Dægradvöl (Afisaga Mín), Bókaverslun Ársæls Árnasonar , Rvík, Prentsmiðjan Gutenberg - MCMXXIII (bls. 40)

Einu sinni man jeg til at Bjarni Thararensen kom; jeg man eptir honum og sýndist mjer hann stærri en hann var í raun og veru, því að jeg var barn, en Bjarni bar sig hátt og ljet mikilmannlega; hann var á rauðum kjól, eðalmaður á hæð, baraxlaður og flatvaxinn; hann beiddi móður mína að spila á langspil, sem hún var ágætilega vel leikin í, og spilaði hún þá Lyt Elskede, ut", en Bjarni söng undir. Þetta hefur verið 1836 eða 7.; Þá voru Langspil alltíð á Alptanesi; í Mackenzies ferðabók er mynd af langspili með bumbu, alveg eins og móðir mín átti, með þrem strengjum, myndin er alveg rétt. Móðir mín var fræg fyrir þetta spil, hún ljek valsa og allskonar lög. Sum langspil voru ekki með bumbu, en einungis breiðari í þann endann sem hljóðopið var á og leikið var yfir; strengirnir voru þrír en nótur settar einungis á þann strenginn sem næstur manni var og hæst var stemdur. þar næst var strengur einni octövu lægri og svo bassinn. Í bók Ólafs Davíssonar um gátur og leiki og í Sunnanfara (nr. 6, 1893) er talað um langspil af töluverðum ókunnugleik (þar sendur og bls. 272 að M. St. hafi andast 1827) Ólafur ætlar að þau sjeu alíslenzk að uppruna,en þau eru sjálfsagt frá Noregi og heita (hjetu) "langeleg", "Langeleik" og "Langspel" (I. Aasen). Um langspil eru þessi vísa, líklega eptir Rósu;

"Netta fingur venur við
veifir slingur korða
hjartað stingur, fær ei frið,
fallega sýngur langspilið".

Vatnsenda Rósa

Það var Rósa Guðmundsdóttir (1795-1855) sem svo orti þannig um langspilið:

 

Hvort þetta var ort er Rósa var í þingum við Natan Ketilsson í Húnaþingi, eða síðar er hún bjó í Markúsarbúð undir Jökli (Snæfellsnesi), er ekki vitað, en falleg er vísan.

Ljósmyndir

Til eru tvær skemmtilegar ljósmyndir af mönnum sem leika á langspil. Ein er af Jóni Ásbjörnssyni (f. 1821), sem einatt var kallaður goskall. Jón var vinnumaður og bóndi víða í Borgarfirði og á sunnanverðu Snæfellsnesi en átti heima í Borgarnesi frá 1879 til dauðadags 1905. Myndina hefur Árni Thorsteinsson sennilega tekið (Úr ljósmyndasafni Þjóðminjasafns Íslands). Svo virðist sem Jóns leiki á langspil með bogadreginni hlið.

Hin ljósmyndin var tekin einhvers staðar í Húnaþingi (Skagaströnd) af danska ljósmyndaranum Johannes Klein sem ferðaðist með Daniel Bruun um Ísland árið 1898. Bóndinn leikur á langspil með bogadreginni hlið (sem sumir kalla bumbu).

Stolnir gripir og rangar upplýsingar

Í framhaldi af færslu minni í gær, sem fjallaði um algjört umkomuleysi og aumingjahátt íslenskrar minjavörslu og ráðuneyti hennar er Unnur Brá Konráðsdóttir bað menntamálaráðherra um svar um fornminjar frá Íslandi í erlendum söfnum, langar mig að upplýsa, að sumt þeirra gripa sem nú er að finna á Þjóðminjasafninu í Kaupmannahöfn var hreinlega stolið á Íslandi

Það á til dæmis við um ljósahjálminn (NM D 8073) úr Hvammskirkju (sjá t.d. hér) sem Daniel Bruun seldi Þjóðminjasafninu í Kaupmannahöfn fyrir 300  krónur árið 1912. Það gat hann ekki samkvæmt íslenskum fornleifalögum frá 1907, sem sögðu til um að Forngripasafnið í Reykjavík hefði forkaupsrétt af öllum forngripum. Kapteinn Bruun rændi því forngripum á Íslandi og seldi Þjóðminjasafni Dana, sjálfum sér til vinnings.

Þegar þetta kom til umtals á milli mín, Olaf Olsens fyrrverandi þjóðminjavarðar og Þórs Magnússonar á þingi Þjóðminjavarða Norðurlandanna árið 1995, og ég sagði frá áformum Guðmundar Magnússonar setts þjóðminjavarðar að reyna að fá þennan og aðra gripi til Íslands, þá lýsti Þór Magnússon Guðmundi sem öfgamanni og taldi það af og frá að við ættum að biðja Dani um íslenska gripi í Kaupmannahöfn. Danski þjóðminjavörðurinn varð mjög undrandi á Þór, en vildi náttúrulega ekki missa íslensku gripina, þótt stolnir væru.

Svör Þjóðminjasafns Íslands eru fyrir neðan allar hellur

Ekki er var nóg með að þegar Unnur Brá Konráðsdóttir bað um upplýsingarnar, að hún fengi þær ónógar og aðeins það sem Matthías Þórðarson fyrrv. Þjóðminjavörður skráði þegar í byrjun 20. aldar(sjá hér). Nokkrir íslenskir gripir í Kaupmannahöfn fóru fram hjá Matthíasi og ég hef skrifað um þrjá þeirra í Árbók hins Íslenska Fornleifafélags árið 1984. Í skránni Sarpi er þess hvergi getið og þar tekur heiðurinn skrásetjarinn, Anna Þorbjörg Þorgrímsdóttir, en Matthías Þórðarson er sagður skrá hina gripina frá Íslandi í Sarpi. Matthías dó árið 1961, alllöngu áður en að Sarpur kom til.

Af hverju var ekki getið þess manns sem fann þá íslensku gripi sem Matthías fann ekki 70 árum fyrr?

Ég uppgatvaði snemma á 9. áratug síðustu aldar, að á Þjóðminjasafninu í Kaupmannahöfn væru til innsigli Jóns Arasonar prests (síðar biskups) og Steinmóðs ábóta í Viðey, sem hér sést.

 

Maðurinn, sem ekki má nefna í Sarpi, og sem uppgötvaði gripi frá Íslandi í Kaupmannahöfn sem höfðu farið framhjá glöggu auga Matthíasar, þarf hins vegar að bíða í marga daga eftir því að fá upplýsingar um einn einasta grip í Sarpi, því starfsmenn þjóðminjasafnsins álíta greinilega Sarp sína einkaeign. En hugsanlega er þessi ófullkomna og greinilega mjög svo ranga skrá bara síðasta vígi stofnanakarlakerfisins, sem á Þjóðminjasafninu verður víst að kalla stofnanakerlingakerfi vegna kynjahlutfallsins þar.

Það myndi létta öllum vinnuna, ef Sarpur yrði gefinn frjáls. Þessi skrá, sama hve ófullkomin og full af rangfærslum hún er, er eign þjóðarinnar, en ekki ódugandi starfsmanna Þjóðminjasafns Íslands, sem geta ekki veitt þær upplýsingar sem þeim ber að veita, þótt það ætti ekki að vera mikið mál.

Þess ber að geta, að Margrét Hallgrímsdóttir var ekki að biðja um stolna ljósahjálminn eða aðra illa fengna gripi á Nationalmuseet í Kaupmannahöfn, þegar hún var þar um síðustu mánaðamót.

Menntamálaráðuneyti gefur rangar upplýsingar um fornminjar

 

Í fyrra lagði Unnur Brá Konráðsdóttir þingmaður Sjálfstæðisflokksins fram fyrirspurn á Alþingi til menntamálráðuneytisins um íslenskar fornminjar í erlendum söfnum. Áhugi þingmannsins er ánægjulegur. Við erum mörg sem teljum að fágætir íslenskir forngripir, sem erlend ríki hafa t.d. lagt eign sína á, þó svo að Ísland sé ekki í lengur í ríkjasambandi við viðkomandi ríki, eigi aðeins heima á Íslandi. Líkneskjaskrínið hér að ofan, sem er frá 13. öld, er t.d. að finna í Þjóðminjasafni Dana í Kaupmannahöfn, en var upphaflega eign kirkjunnar á Keldum á Rangárvöllum. Auðvitað á þetta skrín að vera á Íslandi og hefur ekkert að gera í Kaupmannahöfn.

Spurning Unnar hljóðaði þannig:

Á ráðuneytið skrá yfir íslenskar fornminjar varðveittar á erlendri grund og ef svo er, hvaða munir og minjar eru á þeirri skrá?

Ráðuneytið svaraði:

Samkvæmt þjóðminjalögum, nr. 107/2001, sem enn eru í gildi, eru fornminjar annars vegar fornleifar og hins vegar forngripir.  Þar sem fornleifar eru staðbundnar minjar eru engar íslenskar fornleifar til á erlendri grundu.
    Mennta- og menningarmálaráðuneytið sjálft á ekki skrá yfir forngripi sem varðveittir eru á erlendum söfnum en slík skrá er hins vegar til í menningarsögulega gagnagrunninum Sarpi, www.sarpur.is. Langflestir gripir eru varðveittir á Þjóðminjasafni Dana og til frekari upplýsingar má sjá á fylgiskjali lista sem tekinn er úr Sarpi yfir þá forngripi sem þar eru skráðir. Eitthvað er til af munum á öðrum söfnum, þó í mun minna mæli.

Menntamálaráðuneytið (Þjóðminjasafnið) gaf ónógar og rangar upplýsingar

Unnur Brá hefur því miður ekki fengið tæmandi svör frá Menntamálaráðuneytinu sem hlýtur að hafa ráðfært sig við starfsmenn Þjóðminjasafn Íslands.

Listi sá sem  Unnur Brá hefur fengið í hendur í kjölfar fyrirspunar sinnar er alls ekki tæmandi. Fyrir utan fornleifar og forngripi í dönskum og sænskum söfnum, er þá að finna annars staðar í Danmörku, á Bretlandseyjum, Hollandi, Frakklandi, Noregi og víðar. Um marga þeirra gripa hefur verið ritað í Árbók hins íslenzka Fornleifafélags og annars staðar. En greinilega hefur enginn haft fyrir því að setja upplýsingarnar um þá í Sarp. Ég hef t.d. skrifað um einn íslenskan grip í erlendu safni í Árbókina (sjá hér). Það er áhyggjuefni að Þjóðminjasafnið hafi ekki gert góða skrá yfir íslenska forngripi og muni sem í erlendum söfnum.

Dýrabein voru flutt út af erlendum fornleifafræðingum í stórum stíl á 9. og 10. áratug síðustu aldar. Fæstum þessara beina hefur verið skilað. Ég þekki til þess að stóru beinasafni frá Stóru-Borg undir Eyjafjöllum hafi verið fargað á öskuhaugum New York, m.a. vegna þess að umhverfisslys varð í byggingu þeirri þar sem stofnunin, sem var með beinin að láni, var. Ef einhver hefur áhuga á að rannsaka niðurstöður bandaríkjamannanna sem tóku að sér að rannsaka beinin, og lofuðu sömuleiðis að skila þeim, þá er það ekki hægt í öllum tilvikum.

Á Hunter College í New York fór mikið magn dýrabeina úr fornleifarannsóknum frá Íslandi forgörðum, þar sem í byggingunni varð alvalegt mengunarslys. Prófessor Thomas H. McGovern sem var ábyrgur fyrir rannsóknum á þeim beinum getur gefið yfirvöldum nánari upplýsingar um það eða aðstoðarmenn hans á Íslandi, Guðmundur Ólafsson og Mjöll Snæsdóttir sem í fjölda ára kölluðu sig fornleifafræðinga án þess að vera það.

 

Menntamálaráðuneytið segir réttilega í svari sínu til þingsmannsins, að engar íslenskar fornleifar findust á erlendri grund. Þetta er ekki alls kostar rétt. Til eru í söfnum á Norðurlöndunum heimildir og frumgögn um samnorrænar rannsóknir á fornleifum sem fóru fram á Íslandi. Þessi gögn eru heldur ekki talin upp í Sarpi.

Ekki get ég séð annað en að dýrabein þau sem fóru forgörðum í Nýju Jórvík á 9. áratug síðustu aldar séu forngripir samkvæmt þjóðminjalögum (sem nú heita Lög um menningarminjar) - og þess vegna tel ég víst að þingmanni  hafi verið gefin röng svör og gegn betri vitund starfsmanna Þjóðminjasafnsins, en þar vinna enn menn sem aðstoðuðu við útflutning dýrabeina til rannsókna.

Sarpur tilheyrir þjóðinni en ekki starfsmönnum safnanna

Í bréfi sínu til Unnar Brár Konráðsdóttur nefnir Menntamálaráðherra Sarp, líkt og það sé einhver Mímisbrunnur. En það getur oft reynst ári erfitt að fá upplýsingar úr þeim brunni.

Í síðustu viku bað ég t.d. um upplýsingar um einn grip á Þjóðminjasafni Íslands. Gripurinn ber númerið Þjms. 635. Starfsmenn þar hafa alla möguleika til að svara um hæl, því þeir geta flett upp í Sarpi, gagnasafni sem Íslendingar hafa borgað fyrir með skattpeningum sínum. Svar við fyrirspurn minni um einn grip hef enn ekki borist, þó svo að starfsmennirnir séu með Sarp í tölvum sínum og gæti hæglega slegið Þjms. 635 inn, klippt og límt uppklýsingarnar í gagnagrunninum til mín um hæl.

Það er líklegast ekki nokkur vafi á því, að nú er kominn tími til að allir hafi aðgang að því sem þeir hafa borgað fyrir. Sarpur á ekki að vera einkaheimild stofnanna sem geta ekki einu sinni veitt réttar upplýsingar til þingmanna landsins.

Ég á ekki sem fornleifafræðingur að þurfa að bíða eftir upplýsingum úr Sarpi upp á geðþótta starfsmanna Þjóðminjasafnsins sem geta ekki einu sinni gert almennilega grein fyrir forngripum sem týnst hafa í tímans rás á Þjóðminjasafni, eða sýnum sem hafa horfið. Það er algjörlega óviðunandi.

Ljósahjálmur í Þjóðminjasafni Dana í Kaupmannahöfn. Hjálmurinn er frá 15. öld og tilheyrði eitt sinn íslenskri kirkju. Nú er hann í geymslu danska safnsins engum til gagns.

»Allt út af einhverjum helvítis steini«

segir kona Íslendings, sem handtekinn var fyrir að hafa meintar fornminjar með í tösku sinni við brottför frá flugvellinum í Antalya á Tyrklandi sl. föstudag. Henni er vitanlega mikið niðri fyrir.

Reyndar eru svona dags daglega ekki seldar fornminjar á mörkuðunum við rústasvæðin í Perge og Aspendos, þar sem þau hjónin hljóta að hafa verið. Þetta hlýtur því að vera einhver stór misskilningur. Í Perge sitja oftast konur og selja perlur og leirmuni, og ef þær væru byrjaðar að selja ekta rómverskar styttur á 80€ væri líklega eftir því tekið.

Vill maður láta virða sín eigin lög, verður maður að virða lög í þeim löndum sem maður heimsækir.

Það hendir þó á stundum, að ferðamenn eyðileggi fornleifar eða taki með sér minjagripi sem þeir vita stundum ekki að eru fornleifar. Það eiga allir heilvita einstaklingar að vita, að maður á ekki að gera - jafnvel þeir sem koma frá löndum eins og Íslandi, þar sem Fornleifavernd og Minjastofnun leyfa byggingar hugarórabyggingar og suðrænar villur ofan á fornleifum og Þjóðminjasafnið týnir forngripum.

Upplýsingamiðill ferðamálayfirvalda í Tyrklandi www.goturkey.com, sem flestir lesa vitanlega ekki, vara menn einnig greinilega við því að kaupa fornleifar, og þar er fólki ráðlagt að hafa kvittanir á reiðum höndum fyrir kaupum á listmunum. Tyrkir hafa víst ekki enn gert sér grein fyrir því að ólæsi er líka mikið í öðrum löndum. Margir hafa víst lent í ströngu eftirliti Tyrkja á þessu sviði. Sjá hér

Í Tyrklandi er þjófnaður á fornleifum og ólögleg sala þeirra greinilega mikið vandamál, sem Tyrkir virðast helst vilja stöðva með því að stinga (blásaklausum) bláeygum útlendingum sem finna eða kaupa fornleifar í steininn. En það hendir einnig á stundum að útlendingarnir taka eitthvað með sér sem þeir finna og borga ekki fyrir.

Vonandi leysist úr máli Íslendingsins sem langaði í rómverska styttu fyrir 80 evrur, sem verður nú að teljast frekar ódýrt. En á Tyrklandi er fólk fátækara en Íslendingar í Svíþjóð. 

Stradivarius íslenskra langspila

Drengurinn á þessari ljósmynd er enginn annar en ritstjóri Fornleifs, Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, dekraður drengur úr vel stæðu raðhúsahverfi í austurhluta Reykjavíkur. Myndin var tekin vorið 1972. Ég er að leika á langspil sem ég smíðaði í skólanum með mikilli hjálp smíðakennara míns, Auðuns H. Einarssonar heitins.

Þessi grein er fyrsti hlutinn í safni upplýsinga um langspilið, sem ég mun setja hér á síðuna svo allir hafi aðgang að þeim upplýsingum.

Hvers konar börn smíða langspil?

Snemma beygðist hugur minn til flest þess sem gamalt er. Eftir því var tekið og drengurinn talinn frekar undarlegur. Hvaða 8 ára barn fer með eintak af gamalli og slitinni skólaútgáfu af Hávamálum upp í Öskjuhlíð í nestistösku sinni, og fer að lesa þau undir heitavatnstönkunum í sólinni án þess að skilja aukatekinn staf? Það gerði ég. Kennarinn tók af mér Hávamál og þetta einkennilega uppátæki kom til umræðu á næsta foreldrafundi. Ég varð snemma, allavega á 7. ári, heimagangur á Þjóðminjasafninu. Þangað fór ég tvisvar, stundum þrisvar í viku yfir vetrarmánuðina og hékk og skoðaði allt og las alla miða og alla bæklinga  og ræddi við gömlu gæslukonurnar, sem þótti gaman að tala við þennan fróðleiksfúsa strák, sem hafði Kristján Eldjárn í guða tölu. Gæslukonurnar á Þjóðminjasafninu, sem sumar hverjar voru ævafornar, urðu verndarenglar Fornleifs.

Einn þeirra, sem tók eftir því hve undarlegur þessi drengur var, var smíðakennarinn minn í barnaskóla, sá ágæti maður Auðun H. Einarsson (1941-2009) en honum og minningu hans er þessi grein tileinkuð. Auðun kenndi mér smíði í  Æfinga- og tilraunadeild Kennaraskóla Íslands, sem í dag heitir Háteigsskóli. Þar kenndi Auðunn mér smíði frá haustinu 1969 til barnaprófs árið 1973. Auðun, sem margir þekkja fyrir smíðakennarastörf sín og vandaða smíðavinnu, sem og torfbæjabyggingar, var líka áhugamaður um allt fornt og sögu Íslands. Þar að auki var hann með hagari mönnum á Íslandi. Betri smíðakennara og smið gat maður ekki fundið.

Hin listagóða ljósmynd af Auðuni hér fyrir ofan er birt með leyfi fjölskyldu hans.

Gert upp á milli nemenda

Þótt að Auðun væri frábær kennari, varð honum einu sinni á í messunni. Hann gerði upp á milli drengjanna og bauð mér einum að smíða langspil og ekki öðrum. Líklega var það vegna þess að hann taldi mig geta valdið verkefninu. Hann þekkti hinn mikla forneskjuáhuga og teiknihæfileika, og hafði þar fyrir utan heyrt mig tala um langspil af miklum móð. Hann reyndi að haga því þannig til, að ég ynni eitthvað að verkefninu í skólanum, stundum á eftir tímum, en mest heima. Ég fór líka heim til hans vestur í bæ um helgar, þar sem hann var með lítinn bílskúr sem var fullur af smíðaefni.

Vitanlega hjálpaði Auðun mér mikið með smíðina á langspilinu. Hann treysti mér samt fyrir óhemjumiklu og það gerði þetta smíðaverkefni okkar afar ánægjulegt. En þetta skapaði auðvitað einnig öfund meðal sumra skólafélaganna. Einn bekkjafélaga minna, sem í dag er lögfræðingur, reyndi meira að segja að koma langspilinu fyrir kattarnef, þegar það var að mestu klárað.

Ég fór á Þjóðminjasafnið og fékk þar með leyfi þjóðminjavarðar að mæla langspil með bogadregnum hljómkassa sem þar var varðveitt og sem hefur safnnúmerið Þjms. 635. Ég fór í eitt skipti á safnið með bekkjafélaga mínum Eggert Pálssyni, sem nú er páku- og slagverkmeistari í Sinfóníuhljómsveit Íslands. Það var fyrsta eiginlega rannsóknarferð mín í fræðunum.

Ég hafði einnig samband við Önnu Þórhallsdóttur söngkonu sem lengið hafði reynt að efla áhugann á langspilinu og það gladdi hana, að heyra að strákpjakkur í barnaskóla væri að smíða sér slíkt hljóðfæri og ætlaði að leika eftir henni listina. Sjálf hafði hún látið smíða fyrir sig langspil eftir hljóðfæri frá 18. öld sem varðveitt er á Musikmuseet í Kaupmannahöfn (sem nú er hluti af Þjóðminjasafni Dana). Oft var Anna látin kyrja með sinni hástemmdu rödd og strjúka strengi langspilsins rétt fyrir hádegisfréttir í útvarpinu hér á árum áður. Ég mun brátt gefa lesendum mínum hljóðdæmi af hennar list. 

Efst er langspil á Þjóðminjasafni (Þjms. 635), en langspil dóttur Magnúsar Stephensens sem teiknað var árið 1810 í Viðey er fyrir miðju. Þessi hljóðfæri eru mjög svipuð og má telja næsta öruggt að sami maður hafi smíðað þau. Hljóðfæri mitt hefur þó reynst líkast mest því hljóðfæri frá 19. öld sem til er á Musikmuseet í Kaupmannahöfn (neðsta myndin) og sem upphaflega kom þangað árið 1915 úr búi dansks skólaumsjónarmanns (skolebetjent) sem Hans Peter Lyum hét (f. 1859; Hét upphaflega Nielsen) og bjó í Larslejestræde 9 í Kaupmannahöfn (allar upplýsingar um hann væru vel þegnar um þann mann og hvernig það kom til að hann átti langspil).

 

Ég mældi lengd og bil milli þverbandanna á gripbrettinu. Límingar, sögun, heflun og pússun hliðanna í hljómkassanum sá ég alfarið um, en Auðun hjálpaði náttúrulega með að líma saman gott tré í snigilinn og skera hann út,  skeyta saman og líma allt hljóðfærið. Eins og í fiðlu og gítar var hornlisti límdur til styrktar í innanverðum langspilskassanum. Auðuni og að útvega mahóní í gripbrettið. Ég náði í íbenholt fyrir lyklana (sem sumir kalla skrúfur eða stillingarpinna) og raspaði þá, þjalaði og pússaði eftir að Auðun hafði rennt sívalningana sem fara inn í snigilinn. Ég sá svo um lökkun og pússun. Eitt af því skemmtilegasta við þetta verkefnið, fyrir utan að heyra hljóminn þegar strengirnir voru komnir í, var að beygja eina hliðina. Það gerðum við heima hjá Auðuni yfir tvær helgar. Hliðin var mýkt með gufu og sett í koparklædda pressu sem Auðun hafði smíðað. Hliðin var svo lögð í pressu til að fá lags sitt.

 

»Eins og mjúkt selló«

Þegar langspilið mitt var tilbúið, fór ég með móður minni í hljóðfæraverslunina RÁN og keypti ýmsa strengi til að reyna í langspilið. Ég man þegar ég hrindi í Auðun til að láta hann heyra í gegnum símann hvernig hljóðfærið hljómaði. Auðun varð hinn ánægðasti og sagði kátur, »þetta hljómar eins og mjúkt selló«. Síðar fékk hann að heyra betur í hljóðfærinu.

Ég lék við tækifæri á langspilið, með fingrum og boga sem ég fékk að láni, en þó mest fyrir sjálfan mig. Ég spilaði þjóðlög og miðaldasmelli eftir eyranu en sjaldan fyrir áheyrendur. Hljómurinn í langspilinu var fallegur og dýpri og þýðari en í langspilinu á Þjóðminjasafninu sem var fyrirmyndin. Mér fannst sjálfum betra að heyra tóninn í mínu langspili en t.d. því sem Anna heitin Þórhallsdóttir spilaði öðru hvoru á í útvarpið. En það hljóðfæri var líka með bogadregnum kassa og var gert eftir hljóðfæri sem var frá 18. öld og sem nú er varðveitt á Musikmuseet í Kaupmannahöfn.

Svo varð maður eldri og það var ekki beint í lagi að vera kvæðamaður og sólisti á langspil í Menntaskólanum í Hamrahlíð, þar sem allir voru annað hvort að dansa í takt við Travolta eða Þursaflokkinn. Ég fór svo árið 1980 erlendis til náms og langspilið góða hékk áfram á veggnum í gamla herberginu mínu, þar sem það hangir enn móður minni til augnayndis. Engin tónlist hefur því miður komið úr langspilinu í langan tíma. Úr þessu ætla ég að bæta við fyrsta tækifæri og stend nú í að semja fornleifafræðingarímur og McGoverns-bálk um skálmöld í íslenskri fornleifafræði, sem henta örugglega vel i flutningi við undirleik mjúks sellós.

Langspil Vilhjálms Arnar Vilhjálmssonar smíðað 1971-72. Á hljóðfærið vantar nú útskorið lok á hljóðopið, strengina og stóla, sem margir voru reyndir til að fá sem bestan tón. Ljósm. Sigríður B. Vilhjálmsdóttir, sem einnig hefur tekið myndina að ofan með bláum bakgrunni.

David G. Woods finnur besta hljóðfærið

Árið 1981 dvaldist á Íslandi bandarískur sérfræðingur í tónmennt, David G. Woods. Á Fullbright-styrk rannsakaði hann íslenska langspilið og íslensku fiðluna, sögu þessara hljóðfæra og eiginleika. Hann rannsakið þau langspil forn sem hann hafði spurnir af og fékk sér til hjálpar ýmsa menn sem þekktu til hljóðfærisins og gátu smíðað það. Þeirra á meðal var heiðursmaðurinn Njáll Sigurðsson sem kennt hafði mér um tíma í Barnamúsíkskólanum þegar hann var nýkominn úr námi (og sem líklegast smitaði mig upphaflega af langspils-bakteríunni), og Auðun H. Einarsson sem tók Woods í smíðatíma.

Woods, sem síðar varð m.a. prófessor við háskólann í Connecticut í Bandaríkjunum lét smíða nokkur hljóðfæri, sem ég mun sýna ykkur síðar þegar hann er búinn að senda mér myndir. Þau voru smíðuð með gömul hljóðfæri að fyrirmynd. Auðun smíðaði eintak af því hljóðfæri sem ég mældi upp á Þjóðminjasafninu (þótt það hafi ekki að lokum orðið alveg eins).

Meira en áratug eftir dvöl Woods á Íslandi kom út frekar stutt grein eftir hann í Árbók hins islenzka Fornleifafélags árið 1993 sem Njáll Sigurðsson hafði þýtt. Árið 1993 hóf ég störf á þjóðminjasafninu og þá ræddi ég einmitt við Auðun um þessa grein dr. Woods. Woods greinir frá langspilsgerð, sem var að sögn Auðuns smíðuð eftir móti Auðuns og teikningu minni. Sú eftirlíking á hljóðfærinu (Þjms. 635) á Þjóðminjasafni reyndist samkvæmt tónmenntafræðingnum Woods vera það langspil sem hefði fegurstan tóninn.

Nýlega skrifaði ég prófessor emerítus David G. Woods í Connecticut tölvupóst og sagði honum frá fyrsta langspilinu með bogadreginn kassa sem Auðunn og ég smíðuðum eftir Þjms. 635. þessa góða langspils sem honum líkaði betur en mörg önnur. Þetta "Stradivaríus íslenkra langspila" var ekkert annað en samstarfsverkefni mitt og meistara Auðuns H. Einarssonar. 

Woods greindi einnig frá því í grein sinni í Árbók Fornleifafélagsins, að gerður hafði verið pakki fyrir kennslu í smíði langspila. Því miður hef ég ekki séð þessi gögn og þætti vænt um ef einhver gæti útvegað mér þau. 

Auðun kenndi fleiri börnum að smíða langspil

Ekki get ég útilokað að Auðun hafi smíðað langspil með öðrum nemanda áður en hann leyfði mér að smíða mitt hljóðfæri. En ef svo var, var það hljóðfæri ekki með bogadregnum hljómkassa. Tíu árum eftir að ég smíðaði mitt hljóðfæri með Auðuni, kenndi hann 14-15 ára krökkum að smíða ýmis konar hljóðfæri. Kennslan fór fram í kvöldtímum í Tónmenntaskóla Reykjavíkur við Lindargötu. 

Auðun og nemendur hans í Tónmenntaskóla Reykjavíkur árið 1982. Greinilegt er að tvær stúlknanna hafa smíðað "Stradivaríus Vilhjálms og Auðuns". Þarna má einnig sjá stoltan miðausturlandasérfræðing með gítar.

 

Á myndinni, sem birtist í Þjóðviljanum sáluga vorið 1982, má sjá fólk sem síðar hafa orðið þekktir tónlistarmenn og á sviði stærðfræði. Á þessu námskeiði ungra hljóðfærasmiða var til að mynda Jóhann Friðgeir Valdimarsson, síðar söngvari, og Katarína Óladóttir fiðluleikari, en í þessum hópi var einnig mjög svo efnilegt fólk sem því miður féll allt of snemma frá af ýmsum ástæðum, líkt og Auðun, sem snemma varð Alzheimer sjúkdómnum að bráð. Blessuð sé minning þess völundarsmiðs. 

Í þarnæstu færslu skal sagt frá ýmsum þeim

 heimildum sem til eru um

langspilið fyrir

 aldamótin

1900

Valkyrja fannst á Fjóni

 

Þessi fagri gripur, sem hér sést frá öllum hliðum, fannst á Hårby á Fjóni. Vitanleg, eins og alltaf, voru það menn með málmleitartæki sem fundu þessa litlu styttu. Slík tæki má ekki nota á Íslandi til að leita að fornleifum og það er ekki hægt að undirstrika það of mikið. Ég ætla ekki að upplýsa meira um gripinn, en hér er hægt að lesa frekar.

Mér þótti þetta svo skemmtilegur fundur, að ég varð að deila honum með ykkur. Þetta er greinilega ekta valkyrja frá 9. öld og hún er sæt og snoppufríð. Hún bítur ekki óð í skjaldarrönd eða er með brjóstaslettur á sverði - eða skegg. Menn höfðu góðan smekk í Valhöll forðum. Þar hafa menn, eins og alls staðar, verið karlrembusvín sem vildu hafa valkyrjurnar sexí og sætar.

Það skal þó tekið fram að listamaðurinn hefur séð til þess að ekki sést í brjóstaskoruna á valkyrjunni. Ef svo hefði verið, hefði ég ekki geta sýnt Íslendingum þessa mynd.

 

Ljósmynd efst: Asger Kjærgaard, Odense Bys Museer; Ljósmynd neðst: Morten Skovsby, finnandi myndarinnar.

Týnda táknið

Nú haldið þið að ég sé enn og aftur að fara að skrifa um týnda gripi á Þjóðminjasafninu. Nei, þar er fæst týnt, geymt eða grafið.

Eitt er það forna skreyti, sem ég er nokkuð viss um að sé eitt það algengasta á fyrri öldum. Það hefur verið notað jafnt á Íslandi, sem í Kína og Egyptalandi, meðal Indíána, Sama og Rómverja. Engin tengsl eru nauðsynlega á milli þeirra sem notuðu þetta skreyti. Það er einnig tilfellið á Íslandi. Þetta munstur er svo einfalt, að varla er hægt að kalla það stíl, og svo alþjóðlegt og algengt í tíma og rúmi, að það er til einskis nýtt við tímasetningu, eins og maður getur þó varlega með öðrum stíltegundum, eins og t.d. dýrastíltegundunum víkingaaldar.

 

Mynstur það sem hér um ræðir er punktur og hringur utan um. Englendingar kalla þetta circle dot, dot and circle eða jafnvel circled dot, sem lýsir öllu sem lýsa þarf. Hálfguð okkar íslenskra fornleifafræðinga, Kristján Eldjárn, kallaði þetta depilhringi og er þá ágætt heiti.

Þetta "tákn" hefur t.d. verið notað af Dan Brown í bókinni The Lost Symbol, sem á íslensku heitir Týnda táknið.  Menn leggja mismunandi skilning í hvað depilhringir getur táknað, ef það táknar þá nokkuð, og er ekki bara einfaldasta mynstur/skreyti sem til er, og sem er einfalt að grafa eða slá í málm eða bein með þar til gerðu verkfæri, til dæmis þar til gerðum síl eða járnal (grafal). Ég les alls ekki Dan Brown, svo ég veit ekki hvaða þýðingu hann leggur í þetta "tákn". Ég hef þó heyrt að sumir sjá í þessu alsjáandi auga eða tákn fyrir Jesús. Það held ég að sé langsótt hringavitleysa.

Hér sýni ég lesendum mínum safn fallegra gripa á Þjóðminjasafni Íslands, sem fundist hafa á Íslandi og sem eru skreyttir með þessu einfalda munstri. Sumir depilhringirnir eru grafnir með sýl og aðrir slegnir með grafal. Þetta skreyti finnst á gripum út um allt land sem notaðir voru á löngu tímabili. Man ég t.d. eftir kefli úr sauðalegg, sem til er á Þjóðminjasafninu, sem alsett er þessu skreyti. Þó virðist sem depilhringurinn hafi verið sérlega algengur í Þjórsárdal. En ekki vil ég leggja of mikið í það.

Þjms. 13829, Ljósm. og teikn. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

 

Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1983

Kambar frá Stöng (Þjms. 13829) og Sámsstöðum í Þjórsárdal (númer 30 og 31 í uppgreftri Sveinbjarnar Rafnssonar sem þar fór fram sumrin 1971-72; Sjá hér). Kambarnir eru af gerð (højryggede enkeltkamme) sem algengir voru í Noregi á 12. öld. Aldursgreining á kömbunum í t.d. Björgvin og Þrándheimi í Noregi var ein af mörgum ástæðunum til þess að ég dró tilgátu Sigurðar Þórarinssonar um eyðingu allrar byggðar í Þjórsárdal í gosinu í Heklu árið 1104 í efa. En sú meinloka, að halda að  Þjórsárdalur hafi farið í eyðið árið 1104 er harla lífseig. Jafnvel eftir að aðrir fornleifafræðingar en ég hafa reynt að gera þá skoðun að sinni eigin, er enn verið að kenna börnum vitleysuna í skólum landsins og ljúga þessu að ferðamönnum (sjá hér). Aðrir kambar en Þjórsárdalskambarnir, með depilhringaskreyti, en eitthvað eldri, eru einnig varðveittir á Þjóðminjasafni Íslands, en ég á víst ekki tiltækar myndir af þeim.

Ljósmynd og teikning Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson  

Nál úr bronsi, rúmlega 6 sm löng, með hnattlaga haus úr bronsi sem fannst við rústina á Steinastöðum í Þjórsárdal árið 1960 (skráð í aðfangabækur Þjms. sem 1960:42). Svipaðar nálar en fíngerðari og úr silfri eða gulli teljast venjulega til 10. og 11. aldar.

 Ljósmynd V.Ö.V. 1988

Hringprjónn (dálkur), Þjms. 5252, frá Hróarsstöðum í S-Þingeyjarsýslu. Prjónninn er aðeins 6,2 sm langur og er úr bronsi. Prjónninn, sem er með 6 depilhringi á haus og 3 á prjóninum,fannst eins og svo margt á Íslandi í uppblæstri. Fyrir mörgum árum teiknaði ég og ljósmyndaði alla dálka sem fundust höfðu á Íslandi og sendi Thomas Fanning, sem var írskur fornleifafræðingur (einnig prestur/munkur) og , sem í áraraðir hafði rannsakað hringprjóna á Írlandi og annars staðar. Ég kynntist Fanning lítillega í Danmörku. Því miður dó Thomas Fanning um aldur fram og ég fékk aldrei neinar aldursgreiningar frá honum. Árið 1994 kom hins vegar út verk hans Viking Age Ringed Pins from Dublin. Samkvæmt tegundafræði hringprjóna í þeirri bók, sem byggði á rannsókn Fannings á fjölda hringprjóna sem fundust við fornleifarannsóknir í Dublin á 7. áratug 20. aldar, virðist þessi prjónn á grundvelli annarra áreiðanlegra aldursgreininga vera frá 11. öld. Þessi tegund telst til Polyhedral headed ringed pins. Síðar verður hér farið betur inn á hringprjónana sem varðveittir eru í Þjóðminjasafni Íslands. Þeir eru í dag eru sýndir í stílfræðilegri og tímatalslegri belg og biðu sem sýnir væntanlega að þekking starfsmanna á þessum gripum hefur ekki aukist síðan að Kristján Eldjárn ritaði sitt ágæta rit Kuml og Haugfé í heiðnum sið á Íslandi.  

Beinhólkur (Þjms. 329) sem fannst árið 1866 í dys við Rangá eystri. Á hólknum eru ristar (krotaðar, svo notuð séu orð Eldjárns) myndir af tveimur hjörtum (eða hreindýrum) í frekar Vest-norrænum stíl. Hirtirnir bíta lauf af stílgerðu tré (lífsins tré/arbor vitae). Hirtir sem er mjög kristið (einnig gyðinglegt: Zvi) tákn sem táknar hreinleika eða sál. Svo eru á hólkinum fjórir depilhringir. Menn hafa sökum skreytisins og fundastaðarins talið sér trú um að hringur þessi hafi tilheyrt Hirti bróður Gunnars á Hlíðarenda. Stílfræðilega getur það ekki staðist. Bergsteinn heitinn Gizurarson brunamálastjóri fór árin 1996 og  2000 á skeið í hugmyndafluginu í þremur áhugaverðum greinum í Lesbók Morgunblaðsins þegar hann skrifaði um þennan grip. Tengdi hann hólkinn vítt og breitt um steppur Asíu (sjá enn fremur hér). Ekki tel ég ástæðu til að rengja hugmyndir Bergsteins, en maður velur hverju maður trúir.  

Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1995

Nálhús úr bronsi sem fannst á Stöng í Þjórsárdal árið 1983 (Stöng 1983:25). Nálhúsið (sjá meira hér), sem er aðeins 4,5 sm að leng fannst neðst í gólfi skálarústarinnar sem er undir þeim skála sem menn geta enn skoðað á Stöng í Þjórsárdal. Nálhúsið er álitið vera af aust-norrænni gerð. Nálhúsið er frá 11. öld. 

 

Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1989.

Bjalla úr bronsi, 2,5 sm, að hæð með depilhringum (Þjms. 1198). Fundin í kumlateig á Brú í Biskupstungum (Kumlateigur 29, skv. kumlatali Kristjáns Eldjárn í Kumli og Haugfé,1956, bls. 62-3). Bjallan og annað haugfé fannst fyrir 1880 af 10 ára stúlku og föður hennar. Kristján Eldjárn taldi víst, að þar sem steinasörvi (perlur) og bjalla hafi fundist á sama stað og vopn og verjur, að þarna hafi verið a.m.k. tvö kuml, karls og konu. Kristján Eldjárn gekk ekki með perlur (sörvitölur) svo vitað sé, en það gerðu hins vegar forfeður hans. Ekki getur því talist ólíklegt, að fundurinn sér úr kumli eins karls. Tvær aðrar bjöllur svipaðar hafa fundist á Íslandi, ein í kumli karls, hin úr kumli konu. Svipuð bjalla, sem fannst sem lausafundur á Freswick Links á Caithness á Skotlandi, er sýnd hér til samanburðar (sjá enn fremur hér).

Kirkjukambur úr bronsi, frá Norðlingahól hjá Melabergi á Miðnesi í Gullbringusýslu. (Þjms. 5021). Sjá meira um kambinn hér hér.

Fortíðarsyndir á 150 ára afmælinu

 

Nýverið var hér á blogginu greint frá því hvernig Þjóðminjasafnið vill koma skikki á varðveislumál sín og afhendingu fornleifa sem finnast við fornleifarannsóknir til safnsins (sjá hér og hér). Kannski var líka kominn tími til þess á 150 ára afmæli safnsins? Sumir telja hins vegar að Þjóðminjasafnið sé að fara inn á starfssvið nýrrar stofnunar, Minjastofnunar Íslands, en ekki ætla ég að dæma um það.

Í sambandi við tillögur að drögum að nýjum reglum sem Þjóðminjasafnið vinnur að um afhendingu gripa til safnsins hafði ég samband við Þjóðminjavörð með skoðanir mínar. Þjóðminjasafnið leitaði til fornleifafræðinga um tillögur. En um leið og ég gaf álit bað ég einnig um skýringar á því hvað varð um forngripi úr járni sem fundust við rannsóknir á Stöng í Þjórsárdal sem afhentir voru Þjóðminjasafni Íslands til forvörslu árið 1984. Sjá enn fremur hér.

Ég hef margoft bent á, að hvarf gripa og sýna er staðreynd á Þjóðminjasafni Íslands (sjá t.d. hér), og víst er að þar á bæ vilja menn sem minnst ræða um það mál. Sérstaklega nú á 150 ára afmælinu. Safn sem glatar og týnir einhverju er vitaskuld ekki gott safn. Söfn eiga að varðveita. Það liggur í orðinu. Lilja Árnadóttir safnvörður, sem týnt hefur sýni sem hún sjálf lét taka við mikilvæga rannsókn á varðveisluskilyrðum silfurs á Íslandi, vill ekki einu sinni svara fyrirspurnum um það hvað varð um sýnið. Því verð ég víst að biðja Menntamálaráðuneyti um að sækja svör fyrir mig. Hver veit, kannski þarf rannsóknarlögregluna í málið?

Frá rannsóknum á Stöng í ágústmánuði 1984. Þá var fór fram mjög vönduð rannsókn fyrir fjárveitingu úr Þjóðhátíðarsjóði, en Þjóðminjasafnið eyðilagði rannsóknarniðurstöður. Safninu var ekki treystandi. Nú vilja menn hvorki ræða um fyrri tíma vanda né viðurkenna hann.

 

Alls fundust 50 gripir við tveggja vikna rannsókn á Stöng í Þjórsárdal sem fór fram 11. ágúst til  og með 2. september 1984. 33 gripanna voru úr járni. Árið 1993, er ég hóf störf á Þjóðminjasafni Íslands, uppgötvaði ég mér til mikils hryllings að járngripirnir sem fundust á Stöng árið 1984 lágu allir undir skemmdum. Ég fann aðeins ryðguð brot og járnryk í kössunum. Kristín Sigurðardóttir, núverandi yfirmaður Minjastofnunar Íslands (einnig kallað pólska spilavítið), sem ber ábyrgð á því að svo kölluð Þorláksbúð hefur verið reist í Skálholti og sem ætlar sér að fara að reisa suðræna villu ofan á órannsökuðum rústum á Stöng í Þjórsárdal, hafði ekki gert neitt við forngripina. Árið 1984 var hún forvörður á Þjóðminjasafni Íslands og tók að sér að forverja gripina 50 sem fundust.

Hnífur þessi með leifum af tréskafti fannst þann 22.8. 1984 í svæði SC, í torfvegg skálans sem er undir rústinni sem nú liggur undir skemmdum vegna aðgerðaleysis Þjóðminjasafns, Fornleifaverndar Ríkisins og Minjastofnunar Íslands síðan 1996. Hvernig ætli  fundur Stöng84:40 líti út í dag? Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1984.

Teikningar af forngripum í rannsóknarskýrslu frá 1984. Teikn. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1984.

Fyrir rannsóknarskýrslu fyrir rannsóknina, sem ég sendi þjóðminjasafninu, hafði ég teiknað og ljósmyndað suma járngripina og eru það einu heimildirnar, fyrir utan fundarstað og mælingu á þeim og lýsingu, sem til eru í dag um þá fornmuni sem látnir voru grotna niður á Þjóðminjasafni Íslands. Ekki teiknaði ég alla gripi eða ljósmyndaði. Þá var maður ekki með stafrænar myndavélar eða skanna og maður nýtti tímann frá því að maður lauk rannsókninni þar til maður fór af landi brott til náms mjög vel og teiknaði það sem maður gat og ljósmyndaði. Forverðirnir og Þjóðminjasafnið stóðu hins vegar ekki við skyldur sínar. En rannsóknarleyfið fyrir rannsókninni á Stöng hafði Þjóðminjavörður gefið og þar með skyldað rannsakendur til að afhenda forngripi að rannsókn lokinni.(þetta var fyrir daga fornleifanefndar) og skuldbatt safnið sig til að forverja gripina.

Ég hef beðið Þjóðminjavörð um skýringar á þessu, en hún svarar engu um þetta mál. Hún trúir nefnilega á hugskeyti, því þegar ég minnti hana um daginn á erindið, þá segist hún hafa fengið hugskeyti, en hún svaraði samt ekki spurningum. Ég sendi reyndar ekki hugskeyti, mér að vitandi, og hef ekki móttakara fyrir slíkar sendingar frá öðrum. Reynið ekki einu sinni. Veffangið er öruggara [e-mail]

Ég hef einnig beðið Þjóðminjavörð um að leita skýringa hjá Kristínu Sigurðardóttur á því sem hún var að gera árið 1984. Skýringar hef ég enn ekki fengið. Bið ég hér með opinberlega forstöðumanns Minjastofnunar Íslands að skýra af hverju hún lét forngripi frá Stöng í Þjórsárdal grotna niður og eyðileggjast árið 1984. Ætlar hún að sýna ferðamönnum þetta afrek sitt í 700.000.000 kr. yfirbyggingu á Stöng sem hún ætlar að reisa yfir frekjulega valdníðslu sína án þess að hafa nokkra samvinnu við þann fornleifafræðing sem rannsakað hefur á Stöng í Þjórsárdal? Það held ég. Því hann hefur ekkert heyrt.

"Týndur hlutur er ekki alltaf glataður" (Þór Magnússon 1988)

Gyðingar í hverju húsi

 

Árið 2004 birtist tímaritsgrein eftir mig sem bar heitið Iceland, the Jews, and Anti-Semitism, 1625-2004. Greinin innihélt stutta og hraðlesna sögu gyðinga á Íslandi. Þar kom margt fram sem ekki hafði verið vitað eða birt áður, og annað var leiðrétt. 

Fyrir útgáfu þessarar greinar hafði kaflinn um gyðinga í Íslandssögunni (hans Þórs Whitehead) mest fjallað um að Framsóknarmenn hafi verið verri við gyðingana en Sjálfstæðismenn - og það er nú alls ekkert víst. Grein mín var langt frá því að vera tæmandi ritgjörð og í henni voru reyndar nokkrar smávægilegar villur. Greinin hefur einnig fengið gífurlega lesningu á vefsíðu, þar sem hún var einnig gefin út. Hún kom síðar út í bók. Upphaflega kom hún reyndar út á dönsku í styttri gerð í ársriti sögufélags danskra gyðinga Rambam sem ég ritstýrði um tíma.

 

Gyðingahatur á Íslandi 

Gyðingaþjóðin er svo forn, að hún telst til fornleifa, og þess vegna er við hæfi að skrifa um hana hér. Einnig þess vegan ætti fyrir löngu að vera búið að friða hana.

En öfgamenn á öllum "vængjum" vilja einatt eyðileggja það sem gamalt er, til að skapa það sem þeir kalla á öllum tungumálum "Dögun". Þeir vilja byrja með "hreint borð" og "frá grunni" (þeir eru fundamentalistar og róttækir), og hvað er þá verra en gamalt, gagnrýnið og gyðingar. Gyðingar hafa því með fornleifum, trúarbrögðum og öðru verið byltingarmönnum þyrnir í augum. Jafnvel Karl Marx hataði gyðinginn í sjálfum sér. Gyðingaþjóðin hefur verið svo lengi til, að sumir vilja ólmir útrýma henni og rétti hennar til að vera til. Það mun aldrei takast. Sannið til. 

Á Íslandi hafa gyðingar alltaf verið svo fáir, að ekki fara sögur af skipulögðum gyðingaofsóknum - ja fyrir utan að gyðingar á Íslandi hafa upplifað að bílar þeirra voru eyðilagðir þegar stríð var í Miðausturlöndum. Þeir þurfa að horfa upp á að sjúklegur gyðingahatari fær að spreða galli sínu á Moggablogginu. Maður nokkur, Arnold Eisen, gyðingur frá Bandaríkjunum, gekk fyrir nokkrum árum með kippah, kollhúfu gyðinga í Reykjavík, og lenti í hremmingum. Hann skrifaði um það vefgrein í Ísrael sem Morgunblaðið greindi frá: 

Skömmu síðar rákust Eisen og kærasta hans á hóp skólabarna á aldrinum 12-15 ára sem voru í skoðunarferð líkt og þau. "Ég stöðvaði bifreiðina og fór út til þess að taka mynd og sá einn drengjanna grípa um öxl félaga síns til þess að ná athygli hans og benda á höfuð sér og síðan á mig, segjandi eitthvað um kollhúfu gyðinga sem ég var með á höfðinu. Og þá var áhugi félagans vakinn, hann smellti saman hælunum og gerði Heil Hitlers-kveðju. Margir af krökkunum fóru að hlæja,"  Sjá hér .

Gyðingahatur á Íslandi er því miður staðreynd og það eykst fremur en hitt. Ég fletti aðeins veraldarvefnum árið 2006 og á einni kvöldstund safnaði ég þessu saman. Þar er meðal annars að finna athugasemd einhvers Rúnars Þórs, sem vildi segja ofangreindum Eisen til syndanna.

Á síðustu öld voru líka til nasistagerpi á Íslandi. Þeir þrömmuðu um og leituðu meira að segja að gyðingum til að hatast út í. Þeir fundu vitanlega fáa, þar sem afi Guðmundar Steingrímssonar hafði með öðrum fínum herrum lokað á gyðinga til Íslands. En í staðinn gerður þeir Thors-fjölskylduna að gyðingaígildi og kölluðu Ólaf Thors háæruverðugan rabbí. Þótt þeir fyndu fáa af ættbálki Abrahams, þá fundu þeir margir hverjir síðar feit embætti þegar þeir þroskuðust til höfuðsins. Einn varð t.d. lögreglustjóri og annar bankastjóri enda sagðist hann vera hagfræðingur þótt hann hefði aldrei lokið prófi í þeirri grein, þótt það standi á heimasíðu Alþingis, þar sem hann lét einnig taka til sín.

Á meðan sat t.d. mikið menntaður maður í gömlu húsi á Grettisgötunni. Hann var frá Þýskalandi, þaðan sem hann neyddist til að flýja til Íslands um þær mundir sem bankastjórinn fyrrnefndur var að læra nasistahagfræði við háskóla í Kiel. Áður en Ottó kom til Íslands hafði hann setið í fangabúðunum Buchenwald með bróður sínum, sem var myrtur þar árið 1938. Hinn hámenntaði gyðingur Ottó Arnaldur Magnússon þurfti hins vegar að hafa ofan fjölskyldu sinni með einkakennslu í málum og raungreinum sem og útgáfu á lausnarheftum á stærðfræðibókum skólanna. Hann var kærður til lögreglu fyrir útgáfu þessara hefta. Í Háskóla Íslands komu menn í veg fyrir að hann fengi vinnu við þann skóla.

Dr. Ottó Arnaldur Magnússon (Otto Weg) fékk aldrei vinnu við sitt hæfi á Íslandi. Þessi yndislegi og dagfarsprúði maður, sem ég kynntist sem barn og unglingur (hann var vinur föður míns) varð fyrir barðinu á íslensku gyðingahatri.

 

Brennimerktir sem gyðingar

En einn helsti þáttur sögu gyðinga á Íslandi er að hún er uppfull af mönnum sem ekki voru gyðingar. Íslendingar hafa stundað "Jew branding", þeir hafa brennimerkt menn sem gyðinga eða talið þá vera það, ef þeir voru hið minnsta dökkir á brún eða brá, með hrokkið hár, stórt nef eða ríkir. Þess vegna fengu t.d. Thorsararnir stimpilinn.

Menn sem lesa þessa grein mína taka líklega eftir því, að ég nefni ekki á nafn fjölda manna sem Íslendingar hafa venjulega ályktað að væru gyðingar eða gyðingaættum. Það var heldur ekki ætlun mín með greininni að gera tæmandi úttekt af ættum með gyðingablóð í æðum sér. En þeir sem sumir menn söknuðu voru reyndar ekki gyðingar, eða af gyðingaættum. Róbert Abraham Ottósson söngmálastjóri Þjóðkirkjunnar var tæknilega séð ekki gyðingur og hafi ætt hans ekki verið það síðan á 19 öld, en Hitler hefði nú líklega ekki verið á sama máli. Ég skrifa hins vegar ekki um íslenska gyðinga út frá sjónarhorni Hitlers og Nürnberglaganna.

Frá lokum 19. aldar og fram á 21. öld hefur hins vegar borið mikið á því að ýmsir íslenskir fræðaþulir hafi þóst vita að önnur hvor dönsk ætt á Íslandi væri komin af gyðingum.  Svo er einfaldlega ekki. Sumir gerðu þetta af hatri í garð danskra kaupmanna, en aðrir, eins og Pétur Pétursson þulur, af miklum áhuga í garð gyðinga. Pétur var það sem skilgreinist sem fílósemít, og vildi þess vegna, að því er ég held, hafa sem flesta gyðinga á Íslandi.

***

Líklega vegna þess að grein mín um gyðinga á vefnum hefur mikið verið lesinn um heim allan og hefur jafnvel verið stolið úr henni án þess að menn geti heimilda, að menn eru enn að hafa samband við mig um meintan gyðinglegan uppruna sinn, eins og að ég sé einhver Judenexperte, en það kallaði maður sérfræðinga Sicherheitsdienst og Gestapo í gyðingum. Ég veiti ekki slíka "ættfræði"þjónustu.

Landsfrægir menn hafa í tveimur tilvikum haft samband við mig til að fá það á hreint, svona eitt skipti fyrir öll, hvort ákveðinn forfaðir þeirra hafi verið gyðingur. Svo var örugglega ekki. Ég held frekast að þeim hafi þótt það leitt en verið létt.

Hér skulu sagðar nokkrar sögur að röngum ættfærslum, illgjörnum sem og frekar saklausum eins og þeirri fyrstu:

 

Dóttir fiðlusnillingsins

Nýlega hafði samband mig kona sem var að rannsaka ætt eina á Íslandi. Taldi konan það mögulegt, að danskur maður, Julius Thornberg, tónlistamaður og gleymdur fiðlusnillingur, hafi átt dóttur með íslenskri konur eftir stutt ævintýri í byrjun 20 aldar. Með tiltölulega einföldum aðferðum heima í stofu minni fann ég að maðurinn var af sænskum ættum og að í honum rann ekkert gyðingablóð sem hafði verið bókfest. Annað kom einnig út úr stuttri leit minni. Maðurinn hafði verið giftur píanóleikara frá Noregi, þegar hann átti í þessu sambandi við saklausa stúlku frá Íslandi. Maður þessi var m.a. konsertmeistari í Amsterdam og fiðluleikari við stórar hljómsveitir í Varsjá, og skömmu eftir að óskilgetna dóttirin fæddist fluttist hann til Berlínar en var miklu síðar konsertmeistari í Kaupmannahöfn. Dóttir hans vann á Ríkisútvarpinu á Skúlagötunni, þegar ég var þar sendisveinn á sínum tíma. Er þetta ekki stórmerkileg fjölskyldusaga, svo ekki þurfi að blanda í hana gyðingakreddu?

Mér er eiginlega mest hugsað til afkomenda þessa fiðlara. Hvað gerðist t.d. ef þeir væru brennandi í hatri sínu á Ísrael? Þau gerðu kannski það sama og maður nokkur ættaður frá Skagaströnd, sem fyrir mörgum árum svínaði Ísraelsríki til í röksemdafærslu sinni fyrir sakleysi Eðvald Heitins Hinrikssonar gyðingamorðingja þegar út kom eistnesk skýrsla sem endanlega staðfesti glæpi Eðvald. Þannig rök taldi Baldvin Berndsen  sig get komið með því hann upplýsti að hann væri kominn af gyðingi sem settist að á Skagaströnd (sjá hér) En Baldvin Berndsen hefur líklegast ekki lesið æviminningar forföður síns, Fritz Berndsens. Hann segir frá uppruna sínum í ævisögunni og hvernig hann hafði ungur verið shabbesgoy hjá gyðingum í Kaupmannahöfn og fengið fyrir það te og sykurbrauð. Sjá svar mitt til Baldvins Berndsen í grein í DV. Hvað er svo shabbesgoy? Það getið þið lesið um í grein minni í DV.

Julius Thornberg var vitanlega snoppufríður karl, en ekki var hann gyðingur fyrir 5 aura

 

Tierney og Harmitage

Góður vinur minn, hörkuklár íslenskur sagnfræðingur, sem er mikill áhugamaður um sögu gyðinga og ætti fyrir löngu að vera búinn að gangast undir gyðingdóm og hnífinn, hafði fyrir nokkrum árum síðan samband við mig og taldi sig hafa fundið „nýja gyðinga" á Íslandi. Það voru fatakaupmennirnir William Tierney og mágur hans John Harmitage, og vildi hann vita hvað ég héldi um þessa uppgötvun sína. Mér þótti nú í fljótu bragði nafnið Tierney hljóma mjög kunnuglega og þó ég þekkti ekki í fljótu bragði nafnið Harmitage er nafnið Hermitage ekki óþekkt á Bretlandseyjum. Lítil athugun leiddi í ljós að þessir menn voru baptistar frá Leith á Skotlandi og var Tierney,outfitterí Bernards Street 49 í Leith, að sögn ættaður frá Frakklandi. Sögufélag gyðinga á Skotlandi kannaðist ekkert við neina gyðinga með þessi ættarnöfn á Skotlandi, enda var Tierney baptisti.

En hvað kom til að vinur minn sagnfræðingurinn og aðrir héldu að Tierney og Harmitage væru af ættbálki Salómons. Jú, sjáið nú til. Ritstjóri Þjóðólfs, Jón Ólafsson Alþingismaður, fékk lesendabréf, sem mér sýnist á stílnum að gæti verið skrifað af honum sjálfum. Þetta „bréf" og svarið, sem þið getið lesið hér fyrir neðan, birtist í Þjóðólfi þann 22. ágúst 1882. Jón ritstjóri taldi sig vita hvers kyns þeir væru þeir menn sem seldu notuð föt á Íslandi og taldi öruggt að ef kólera og bólan kæmi aftur væri það með gyðingum sem seldu gamla larfa.

Nú voru þessi „gyðingar" bara baptistar frá hafnarbænum Leith, en meira en 120 árum síðar þótti mönnum ástæða til að taka ættfræði íslensks gyðingahatara trúanlega. Skrítið?

 

Alberts þáttur Obenhaupts

Þrátt fyrir að ég nefni alls ekki kaupmanninn Albert Obenhaupt á nafn í greininni minni víðlesnu og margstolnu, fæ ég enn fyrirspurnir um uppruna hans með skírskotun til þess að menn haldi hann vera gyðing. Nú síðast frá manni sem skrifar sögu hestaútflutnings á Íslandi. Obenhaupt mun hafa flutt út gæðing til Danmerkur árið 1907 en tekið hann með sér til baka ári síðar, sem var auðvitað kolólöglegt.

Menn telja hann almennt gyðing og kemur það til vegna þess að Vilhjálmur Finsen, einn stofnenda Morgunblaðsins og síðar sendiherra, sem á Morgunblaðsárum sínum líkaði greinileg ekki við gyðinga, skrifaði um Obenhaupt í ævisögu sinni Alltaf á heimleið (1953). Finsen sagði hann vera gyðing og „það ekki af betri endanum" og hélt áfram; „Obenhaupt fór vitanlega að versla; „kaufen und verkaufen" (kaupa og selja) er orðtak gyðinga, hvar sem þeir eru á hnettinum. Hann flutti með sér sýnishorn af allskonar varningi, leigði stóra íbúð [Finsen meinar væntanlega að hann hafi tekið íbúðina á leigu] í Thomsenshúsi, þar sem síðar var Hótel Hekla, og barst mikið á. Hann drakk nær ekkert sjálfur, en hann veitti meir en almennt gerðist í Reykjavík þá. Þegar kaupmenn komu að skoða sýnishornin, var þeim ævinlega boðið inn í stofu og flaskan þá dregin upp. Svo var farið að tala um „Businessinn".

Menn hafa síðan áfram haldið því fram, að Albert Obenhaupt væri gyðingur og gekk reyndar um þverbak þegar blaðamaðurinn Jónína Leósdóttir, eiginkona Jóhönnu Sigurðardóttur, gerði það opinskátt að hann hefði heitið Obenhautt í grein í Helgarpóstinum árið 1987. Jónína hafði eftir Hannesi Johnson, syni Ólafs Johnson, sem keypti hús af Obenhaupt, að Obenhaupt hefði alls ekki verið Þjóðverji heldur rússneskur gyðingur. Það er rugl eins og allt annað um þennan ágæta mann. Hann var ekki gyðingur eða af gyðingaættum frekar en Bryndís Schram, sem gekk fyrir að vera það í Washington hér um árið, er hún var sendiherrafrú.

Albert Conrad Frederik Obenhaupt fæddist í Kaupmannahöfn þann 17.7. 1886 og þar var hann skírður. Hann var sonur verslunarmannsins Ludvigs Martin Heinrich Obenhaupts sem fæddist í Hamborg árið 1856. Móðir Alberts var Johanna Marie Sophia fædd Segeberg. Albert var því Dani af þýskum ættum og alls ekki gyðingur. Sonur hans einn dó á Íslandi og annar sonur Wolfgang Wilhelm var fermdur í Dómkirkjunni. Eftir 1930 var Albert Obenhaupt fluttur til Hamborgar, þar sem hann bjó og er skráður með útflutningsfyrirtæki (Export) firma fram til 1937, síðast á Pumpen 6, sem er fræg skrifstofubygging sem kölluð er Chilehaus og stendur enn.

Draugahúsið í Þingholtunum

Albert Obenhaupt var maðurinn sem reisti Villa Frida við Þingholtstræti 29 A., þar sem Borgarbókasafnið var einu sinni til húsa. Í húsinu, sem fékk nafn konu hans, Fridu (sem var fædd Berger), bjó Obenhaupt aldrei svo heita megi. Nýr eigandi, Ólafur Johnson kallaði húsið Esjuberg. Obenhaupt reisti nokkur önnur merk hús á Íslandsárum sínum.

Miklu síðar var Esjuberg, eins og kunnugt er, selt norska málarameistaranum og fjáróreiðumanninum Odd Nerdrum. Húsið hlaut svo þau ömurlegu örlög að lenda í loðnum höndunum á afkomenda dansks rennismiðs. Hún heitir Gyða Wernersdóttir (Sørensen/ rest assured, no Jews in that family) og var um tíma kennd við Milestone. Nú er búið að framkvæma skemmdaverk á þessu fallega húsi "gyðingsins" vegna ömurlegrar "fagurfræði" hins gráðuga nýrýka liðs á Íslandi. 

Lengi vel hékk uppi mynd af Obenhaupt í stigagangi í Borgarbókasafninu. Mér virtist hann vera lítill, jafnvel dvergvaxinn, og dökkur á brún og brá. Menn hafa líklega ályktað sem svo að þar sem hann var dökkleitur þá hafi hann verið gyðingur. Er ­það er nokkuð fordómafull aðferð til að álykta um gyðinglegan uppruna fólks, ekki ósvipuð þeirri aðferð sem Ungverjar notuðu á sínum tíma. Þeir töldu alla sem rauðhærðir voru (og eru) vera gyðinga. Í Portúgal forðum þótti víst, að fyrir utan að borða ekki svínakjöt væru gyðingar, sem leyndust fyrir rannsóknarréttinum, ljósari en aðrir á húð. Vilhjálmur Finsen taldi víst að Obenhaupt auglýsti ekki í Morgunblaðinu þar sem hann var gyðingur. Það var líka lygi.

Pétur Pétursson heitinn þulur, og mikill áhugamaður um gyðinga á jákvæðan hátt, skrifaði um Obenhaupt fyrir nokkrum árum og hefur líklega líka verið með til að festa þessa farandsögu Finsens um Obenhaupt sem gyðing.

Frímúrarahús varð að húsi "gyðings"

Ísraelsmaður einn hafði eitt sinn samband við Icelandic Review. Hann hafði verið á Íslandi ásamt komu sinni og ritaði: Me and my wife spent two and a half weeks in Iceland in July 2007 and had a great time. I just wanted to ask a small question regarding the photo attached. It was taken in Hafnarstraeti or Austurstraeti in downtown Reykjavík. Since you don't have a synagogue in Reykjavík, do you know the story behind the “Star of David” on that building?

Rannsóknarblaðamaður Iceland Review rannsakaði málið og svaraði:

According to Snorri Freyr Hilmarsson, who is on the board of the House Preservation Society Torfusamtökin, the Star of David is on that building on Austurstraeti 9 (which currently houses the nightclub Rex) because it used to be a store owned by merchant Egill Jacobsen, who came from a Danish-Jewish family.

 Egill Jacobsen stórkaupmaður

Egill Jacobsen, sem kom til Íslands árið 1902 og dó þar af slysförum árið 1926. Hann var vissulega ekki af gyðingaættum, en hann var mikill kaupmaður í Reykjavík. Jacobsen er mjög algengt ættarnafn í Danmörku, en ekki á meðal gyðinga. Stjarnan sem á húsinu er komin til af því að á efri hæð hússins var lengi vel Frímúrarasamkomusalur og Egill Jakobsen var einn af stofnendum þeirrar reglu á Íslandi. Frímúrar hafa lengi ímyndað sér, að þeir væru eins konar musterisriddarar og þar með verndarar musteris Salómons. Þess vegna hafa sumar deildir þeirra löngum notað Davíðsstjörnuna, Magen David, sem tákn. Líkt og sirkil og hornamál og múrskeið. Synir Egils voru þeir Úlfar og Haukur og þóttu þeir nefstórir og dökkir, ja jafnvel "gyðinglegir", en þeir sóttu það í múttu sína Soffíu Sigríði sem var upphaflega Helgadóttir, snikkara í Þingholtsstræti. Hún rak verslun Egils Jacobsen áfram eftir lát manns síns með miklum myndarbrag þangað til hún dó árið 1973. Hún var mikil sjálfstæðiskona og í stjórn Hvatar til margra ára, og það gerir ekki fólk að gyðingum heldur. Ég man vel eftir henni í versluninni þegar ég var barn, mjög kringluleitri broshýrri konu - frá Íslandi. Synir hennar og Egils, Úlfar og Haukur voru brúnir á brá og með feita putta og stórt nef. En það voru sko íslensk erfðaeinkenni.

Hvað varðar fréttina á vefsíðu Iceland Review og upplýsingu starfskrafts Torfusamtakanna um húsið í Austurstræti 9, er ég fyrir löngu búinn að leiðrétta hana við blaðamann Iceland Review, sem ekkert gerði. Hún móðgaðist einna helst. Lygin er nefnilega lygilega oft góð frétt á Íslandi.

Lokaorð

Íslendingar hér áður fyrr og fordómar, þar var víst óaðskiljanleg eining. Útlendingahræðsla og afdalaháttur varð til þess að flestir Íslendingar kynntust lítið ef nokkuð þeim útlendingsgreyjum sem komu til landsins til að freista gæfunnar. Ef eitthvað var, hófust samskiptin vegna öfundar í garð sumra þeirra. En voru menn að hafa fyrir því að spyrja þá um þeirra hagi og fjölskyldutengsl? Nei, Íslendingar höfðu eingöngu áhuga sínum eigin, fallegu og frábæru ættum. Svo var það lengi, og er kannski enn.

Útlendir menn voru oft stimplaðir sem það versta af öllu, þ.e. gyðingar. Stimpillinn þjónaði nefnilega tilgangi. Ef menn voru stimplaður sem sjálfur óvinurinn, hluti af þeirri þjóð illmenna sem Passíusálmarnir hafa um langan aldur kennt Íslendingum að hata, þá hafði maður gott verkfæri til að gera keppinaut í viðskiptum, iðn eða mennt erfitt fyrir. Maður kallaði hann bara júða, ásakaði hann um að bera pest og kóleru til Íslands og vera til vandræða. Maður var tilbúinn að senda gyðinga í klær nasista.

Ég óska svo landsmönnum gleði við lestur Passíusálmanna í ár og fallegrar dauðahátíðar, þar sem þið kossfestið gyðing árlega í heilagri slepju og kennið gyðingum á öllum tímum um glæpinn og kallið það svo trú og jafnvel mikla list.