Furðumyndir frá 18. öld á Listasafni Íslands : Fyrri hluti

Nýlega var frétt í Sjónvarpi/RÚV (29.10.2012), og skömmu áður viðtal á RÚV (25.10.2012), þar sem talað var við Ólaf Inga Jónsson forvörð á Listasafni Íslands, sem sagði frá kenningum sínum.

Ólafur, sem orðið hefur hvað frægastur fyrir að gera þriðja hvert íslenskt listaverk frá 20. öld að fölsuðum fermetrafjárfestingum á veggjum nýríkra labbakúta á Íslandi, hélt því fram að 24 málverk sem gefin voru Íslendingum árið 1928 af dönskum baróni væru hollensk og frá lokum 17. aldar.

Ólafur gerði þannig málverk, sem hingað til höfðu verið talin frá síðari hluta 18. aldar, eitt hundrað árum eldri. Hann bætti um betur og gerði þau hollensk á einni kvöldstund á besta tíma í sjónvarpinu og á Rás 1, því öllu er trúað sem þar er sagt, eða svona hér um bil.

Ég tel þó að litlar líkur séu á því að Ólafur forvörður hafi rétt fyrir sér í þetta sinn og vona ekki að röksemdafærslur hans í fölsunarmálunum frægu hafi verið í sama dúr og það sem ég heyrði í ríkisfjölmiðlinum um furðumálverkin 24.

Ég set í þessari grein minni, sem verður í tveimur löngum hlutum, fram aðra tilgátu og undirbyggi hana einnig. Í síðari hlutanum greini ég frá þeim manni sem ég tel líklegastan til að hafa málað þessi undarlegu verk, sem ég er ekki í vafa um að hafi orðið til í Danmörku á árunum 1776-1789.

Gjöf frá Kjeld Thor Tage Otto Reedtz-Thott

Árið 1928 bárust Listasafni Íslands, sem þá var enn deild í Þjóðminjasafni Íslands, að gjöf 24 fremur einkennileg landslagsmálverk sem sýna eiga Ísland. Málverkin höfðu verið í eigu Reedtz-Thotts aðalsættarinnar og voru myndirnar gefnar úr dánarbúi K. Th. T. O. Reedtz-Thotts eða Kjeld Thor Tage Otto Reedtz-Thott (1839-1923), eins og hann hét fullu nafni. Hann var lénsbarón og fyrrum forsætisráðherra (konseilpræsident eins og það hét þá) og utanríkisráðherra Dana, nokkuð merkilegur karl ef dæma má út frá dönskum alfræðiritum og sögubókum.

  

Kjeld Thor Tage Otto Reedtz-Thott gefandi myndanna

Eftir að lénsbarón Kjeld Thor Tage Otto andaðist, voru þessi málverk, sem eru öll um 35 x 48 sm að stærð ánöfnuð Íslandi. Hér eru nokkur dæmi sem lesendur geta notið (númerin eru hvorki þau sem máluð hafa verið á verkin né safnnúmer á Listasafni Íslands):

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Almannagjá, trúi þeir sem vilja

 15

Eyjafallajökull, samkvæmt áletruninni, sem er frá 18. öld.

 16

Hnappafellsjökull. Hver hefði látið sér detta það í hug?

Spurst fyrir um sögu málverkanna 

Áður en ganað er út í tilgátur um eðli og aldur myndanna er við hæfi að kanna eigendasögu þeirra, en það hefur enginn gert á Listasafni Íslands.

Á óðalssetri Reedtz-Thott ættarinnar á Gavnø (Gaunø) á Suður-Sjálandi og á stóru listasafni ættaróðalsins, spurðist ég árið 2009 fyrir um, hvort að einhverjar heimildir væru til um þessar myndir í eigu ættarinnar. En ekki höfðu menn í höllinni tök á því að upplýsa um það. Enginn vissi neitt. Þar vissu menn ekki einu sinni að málverk úr eigu ættarinnar hefðu verið gefin til Íslands árið 1928. Á Gavnø komu menn af sams konar furðufjöllum og málverkin sýna okkur.

Nýlega komst ég í samband við doktorsnema við Statens Museum for Kunst, Jesper Svenningsen að nafni, sem er einmitt að rannsaka dönsk einkalistasöfn á fyrri öldum. Hann gat upplýst mig um að til er listi frá 1785 sem listmálarinn C.A. Lorentzens gerði yfir málverkasöfnin á Gaunø og Lindervold, sem nú er að finna á Ríkisskjalasafninu í Kaupmannahöfn. Í 2. bók þess lista stendur, að hangið hafi "Paa anden Etage, i første Kammer ved Opgangen" "16 Islandske Vuer" og í "Hjørnesalen ud til Haugen" yderligere "16 Islandske Vuer". Það er að segja 16 yfirlitsmyndir frá Íslandi í fyrsta herbergi við stigaganginn á annarri hæð og 16 að auki í hornsalnum við hólinn.

Númerin í hægra horninu neðst á myndunum 24 á Íslandi eru einnig þau sömu og númerin í lista Lorenzens.

 

Matthías Þórðarson taldi myndirnar vera frá lokum 18. aldar 

Þegar myndirnar voru fyrst gefnar af erfingjum Kjeld Thor Tage Otto Reedtz-Thott árið 1928, ályktaði hinn mjög svo glöggi maður Matthías Þórðarson, sem þá var þjóðminjavörður, að myndirnar hefðu verið málaðar á síðasta hluta 18. aldar eða um 1780. Ekki þótti mér það í fljótu bragði ólíklegt, þegar ég sá þessar myndir fyrst.

Á 18. öldinni bjó lénsgreifinn Otto Thott (1703-1785) á Gavnø, og safnaði meðal annars listaverkum og merkum bókum og handritum, þar á meðal íslenskum handritum. Bókasafn hans taldi um 120.000 bindi. Runnu fágæt handrit og 6159 bækur prentaðar fyrir 1531 eftir hans dag (árið 1789) til Konunglega einkabókasafnsins í Kaupmannahöfn og keypti konungur þar að auki 60.000 bóka Thotts lénsgreifa.

 Otto Thott, safnarinn mikli á Gavnø

Á Gavnø mun í dag vera að finna stærsta einkasafn málverka frá fyrri öldum, um 1000 verk, þar á meðal málverk eftir meistara eins og Rubens, svo og samtímaeftirmyndir eftir málverkum heimsfrægra listamanna. En að sögn Jespers Svenningsens á Statens Museum for Kunst er langt á milli gæðaverka í höllinni. Otto Thott keypti stórt inn en hafði sannast sagna ekki mikið vit á því sem hann keypti.

Ljóst má vera, samkvæmt nýjustu upplýsingum frá 1785, að Íslandsmyndirnar, sem gefnar voru til Íslands árið 1928, voru upphaflega í eigu stórsafnarans Otto Thotts og að þær voru upphaflega 32 að tölu.

Bíð ég nú eftir svari núverandi baróns, sem einnig heitir Otto, um hvort mögulegt sé að Gavnøhöll geymi enn 8 furðuverk, sem sé einhvers staðar að finna í salarkynnum barónssetursins.

Þess ber einnig að geta Kjeld Thor Tage Otto sem andaðist 1923 var vitaskuld ekki sonur Otto Thotts lénsgreifa og safnara, þó svo að Ólafur Ingi forvörður hafi haldið því fram í fyrrnefndu viðtali.

Fyrirmyndir og áhrif 

Málverkin 24 eru afar einkennileg, og hafa menn því talið það víst að sá sem málaði þau hafi aldrei til Íslandsála komið.

Hann, eða hún, hefur hins vegar greinilega haft aðgang að bókum, ferðalýsingum með myndum og landakortum frá 17. og 18. öld, jafnvel útgáfur af falsriti Ditmar Blefkens um Ísland: Sheeps-togt Ysland en Groenland gedaan door Dithmar Blefkenius in ´t Jaar 1563. Leyden 1706. 

Mynd af Heklu (við sjóinn). Berið saman við sumar af myndunum 24, sem ég hef gefið númerin 1 og 8 hér að ofan. Myndina er að finna í hollenskri útgáfu (frá 1706) af riti þýska lygamarðarins Didthmars Blefkeníusar (Blefken), (sem upphaflega kom út árið 1609) um ferð til Íslands sem hann sagðist hafa farið árið 1563. Myndin er frá byrjun 18. aldar. Það rit taka menn enn nærri sér á Íslandi, enda allt í því lygar og uppspuni. Arngrími lærða og öðrum tókst ekki almennilega að andmæla ruglinu í Blefken og því var rit Blefkens að koma út allt fram á 18. öld, og greinilega tóku margir það trúanlega, nema Íslendingar, sem vissu náttúrulega betur.

Ætli málarinn hafi ekki einnig orðið fyrir áhrifum af landakorti Olaus Magnusar af Íslandi og bók hans Historia de Gentibus Septentrialibus sem i fyrsta sinn kom út árið 1555,  þegar hann málaði þríhnjúkana í málverkunum númer 4, 5 og 6 hér að ofan? Hjá Olaus Magnúsi er einmitt hægt að sá fjöllin Heklu, Mons Crucis (Krossfjall) og eitthvert þriðja fjall teiknað á svipaðan hátt.

"Listamaðurinn" sem málaði verkin 24 hefur síðan látið ímyndunaraflið sjá um afganginn í ævintýraheimi hugsýnar sinnar. Mikið er af strýtumynduðum fjöllum og einkennilegum nöfnum eins og fjallinu Rauðamel (sjá efst í færslunni) og "Sukkertopperne". Nafnið Sukkertoppen þekkjum við einnig frá fjalli á Grænlandi, sem reyndar svipar nokkuð til sykurstrýtu.

Málverk þessi geta vart skilgreinst sem "fínlist", en eiga miklu frekar heima í flokknum curiosa, þótt greinilegt sé þó að listamaðurinn sé skólaður. Þau minna mest á verk leiklistatjaldsmálara eða þeirra sem máluðu myndir á alþýðuhúsgögn. Þetta eru fantasíulandslög, sem voru ekki óþekkt fyrirbæri frá og með 17. öld og jafnvel fyrr í evrópskri list.

Fangamark Kristjáns konungs sjöunda

Aftan á einu málverkanna er samkvæmt Ólafi Inga stimpill (öllu heldur brennimark) með fangamarki Kristjáns sjöunda Danakonungs. En ætli Kristján Konungur, sem var geðsjúkur og hugsanlega geðklofi, hafi átt þessar myndir á einhverju stigi? Hann var við völd frá 1766 til 1808, og var frægastur fyrir að flakka á milli öldurhúsa Kaupmannahafnar í fylgd þýskrar portkonu sem kölluð var stígvélaða Katrín, ef hann var ekki að giftast 16 ára gamalli frænku sinni til að fullkomna skyldleikaræktina. Kristján Konungur VII, eins ruglaður og hann var, hafði ekki mikinn áhuga á fögrum listum og menningu og safnaði ekki málverkum. En nú hef ég ekki séð þetta fangamark konungs, svo ég veit ekki hvort um hann er að ræða. Stendur ekki frekar OT (Otto Thott)? Otto Thott merkti reyndar ekki bækur sínar með fangamarki (monogrammi) en hann merkti myndir sínar. En ef fangamarkið er í raun Kristjáns 7. er það kannski dágóð vísbending um að myndirnar séu í raun frá hans tíma, en þó ekki óyggjandi sönnun þess.

 

Skip, fánar og bókstafir

Hér skal upp talið sitt lítið af hverju af því sem ég tel útiloka að myndirnar 24 séu málaðar í Hollandi í lok 17. aldar.

Nokkrar myndanna sýna skip og báta. Þar má m.a. greina skip þau sem kallast heokers (húkkertur), sem Hollendingar hönnuðu fyrst og þróuðu í lok 17. aldar, en sem ekki urðu algengar fyrr en á 18. öld, og voru notaðar í mjög mörgum gerðum og stærðum fram á þá 19. Ekki tel ég líklegt að málari í Hollandi hafi málað 18. aldar skip á 17. öld. Á málverkunum í Listasafni Íslands má sjá mismunandi húkkertur, 1-3 mastra.

 

Yslandsvarder, Íslandsfar, húkkerta. Koparstungan sem var gerð af G. Groenewegen árið 1789 (G. Groenewegen, Verzameling van Vier en Tachtig Stuks Hollandsche Schepen, Rotterdam 1789).

Tvímöstruð húkkerta. Sjómennirnir um borð eru málaðir óþarflega stórir.

Einmmöstruð húkkerta

 

Textinn, sem málaður hefur verið á myndirnar í hægri hornin efst, er ekki hollenska heldur danska og hann er ekki ritaður með stafagerð sem notuð var á 17. öld. Gæti það verið vegna þess að upplýsingarnar hafi verið málaðar á síðar en málverkin voru máluð?  

Ég tel þó líklegra að þessar myndir hafi verið merktar um leið og þær voru málaðar. Lorentzen, sá er skráði þær árið 1785, er ekki í vafa er hann kallar þær Vuer fra Island. Hann gat lesið að myndirnar væru frá Íslandi. Textinn er skrifaður með 18. aldar skrift á dönsku. Ef myndirnar eru frá 17. öld, líkt og Ólafur Ingi heldur, og áletranirnar eru málaðar á síðari hluta 18. aldar, þá er spurningin, hver hafi getað gefið upplýsingar um nöfn íslenska jökla, fjöll og t.d. Almannagjá á 18. öld fyrir ómerktar myndir frá 17. öld?

Fánar á skipum eru heldur ekki hollenskir, svo sýnilegt sé, en sjaldan hef ég séð málverk hollensk af skipum frá 17. öld, þar sem hollenski þríliti fáninn er ekki við hún. Hollendingar voru jafn stoltir af konungsfána sínum þá, eins og þeir eru af Oraníufánanum í dag á knattspyrnuvellinum, sem og hinum forljóta ESB-fána, en áhuginn á ESB fánanum er þó farinn að dala nokkuð eins og skiljanlegt er.

Eins vekur athygli, að sá sem málað hefur myndirnar 24, hefur ekki málað eitt einasta tré eða hríslu (nokkrar hríslur eru á þrítindunum á mynd 4 og á ás fyrir ofan húsið á mynd 9 hér að ofan). Það útilokar að mínu mati erlendan mann sem komið hefur til Íslands, og sérstaklega Hollending, sem aldrei hefur komið til Íslands.

Stækkið myndina til að sjá smáatriði

Uppruninn 

Mér þykir, meðal annars vegna ofangreindra raka, ólíklegt að málverkin séu hollensk frekar en t.d. dönsk og gef lítið í einkunn fyrir þær tilhæfulausu yfirlýsingar um list Dana á 17. og 18. öld sem Ólafur kom með í útvarpsviðtalinu

En þegar á 17. öld stunduðu þekktir hollenskir málarar, sem og málarar í öðrum löndum,  reyndar margir þá list að mála landslag og staði sem þeir höfðu aldregi augum borið. Til gamans má nefna sem dæmi málarann Cornelis de Man (1621-1706) frá Delft, sem árið 1639 málaði gífurlega áhugavert málverk af hvalveiðistöð í íshafinu, Een Nederlandse trankokerij in de Noordliijke Ijssee, sem í dag hangir á Rijksmuseum í Amsterdam. Málverkið á að sýna hvalveiðistöð hollenska hvalveiðasambandsins Noordse Compagnie (sem starfaði 1614-1648) á Smeerenburg á Spitzbergen, og sýnir í senn hvalveiðar, hvalskurð, lýsisbrennslu og lýsiskaupmenn. Fjallasýnina á Smeerenburgh á Spitzbergen er þó ekki hægt að þekkja á myndinni, en eldfjallinu Beerenberg á Jan Mayen hefur verið komið fyrir í í ýktri stærð bakgrunninum, en fjallið lítur svona út á myndinni.

Beerenbergh Willem Bleaus á Jan Mayen setti Kornelis de Man í bakgrunn myndar sem sýna átti Smeerenburg á Spitzbergen. Berið fjallið saman við fjallið sem Jan Bleau kortagerðamaðurteiknaði áratugi fyrr.

Allt á mynd Cornelis de Man er málað eftir fyrirmyndum, nálastungum og tréristum annarra og t.d. landakorti Willems Bleaus af Jan Mayen frá 1620-30, en allt annað á málverki de Mans byggir á góðu ímyndunarafli hans og ef til vill upplýsingum sem hann hefur fengið frá hvalveiðimönnum og lýsisbræðslukörlum. De Man kom nefnilega aldrei til Jan Mayens og það sem hann málaði var hvorki Spitzbergen né Jan Mayen, en samt dálítið að hvoru. Sama á ugglaust við um myndirnar af Íslandi sem gefnar voru Listasafni Íslands árið 1928. Þær eru eins og áður segir ekki málaðar af neinum meistara, en höfundur hefur haft hliðsjón af eldra myndefni úr ferðalýsingum og af kortum Willem Bleaus og Abrahams Orteliusar og jafnvel ristum úr bók Olaus Magnusar um þjóðir norðursins frá 1555 og Íslandskorti hans frá 1539.

En eins og áður greinir tel ég þó ekki að leita þurfi uppruna myndanna í Hollandi á 17. öld.

*

Í öðrum hluta þessarar greinar, (sem birtist brátt), set ég fram tilgátu mína um hver hafi málað myndirnar 24, sem upphaflega voru 32. Sú færsla fjallar um að menn geti stundum þurft að líta sér aðeins nær.

Dýrðlegur er Eldjárn - Ritdómur

Út er komin hjá Forlaginu Vínlandsdagbók Kristjáns Eldjárns, sem er dagbók frá þátttöku hans í fornleifarannsókninni á L'Anse aux Meadows á Nýfundnalandi árið 1962.

Ég kynntist Kristjáni lítillega áður en hann dó, en hann bauð mér fornleifafræðistúdentnum þrisvar sinnum heim til sín í sunnudagsmorgunkaffi, þótt ég væri hálfblautur á bak við eyrun og vart farinn að drekka kaffi. Það var mikið upplifun og ég skalf í buxunum alla leiðina niður á Sóleyjargötu. Kristján vildi vita allt af mínum högum og meira að segja það sem var að gerast í fornleifafræðinni í Danmörku. Hann fylgdist mjög vel með og gat sagt mér ýmislegt, en sýndi fyrst og fremst, að hann hafði verið fornleifafræðingur allan tímann meðan hann var forseti íslenska lýðveldisins. Þá þurftu forsetar heldur ekki leika önnur hlutverk en forsetahlutverkið, eða standa í því að mæra merði himnahaugfjár eða tala endalaust um íslenska tungu.

Ein af þeim rannsóknum sem Eldjárn spurði mig um álit á, var rannsóknin sem hann tók þátt í á Nýfundnalandi, og um bókina sem Anne Stine Ingstad hafði gefið út um rannsóknir sínar árið 1977: The Discovery of a Norse Settlement in America. Excavatons at L'Anse aux Meadows, Newfoundland 1961-1968. Hann greindi mér frá vafa sínum um ýmsar niðurstöður þar og stirðum samskiptum við Ingstadshjónin, Helge og Anne Stine. Hann hafði einmitt orð á því að hann ætti erfitt með að skrifa um það. Ég greindi honum frá þeirri skoðun minni, að ég gæti alls ekki fallist á þá niðurstöðu Anne Stine, að rústirnar á L'Anse aux Meadows væru skyldar húsagerð þeirri sem á Íslandi kallast Stangargerðin eða jafnvel Þjóðveldisbærinn, enda var ég þá þegar viss um að aldursgreiningin 1104 e. Kr. fyrir eyðingu byggðar í Þjórsárdal stæðist ekki, eins og síðar átti eftir að koma í ljós við rannsóknir mínar.

Skemmtileg bók 

En nú er dagbókin frá Vínlandi loks komin út og engum er Eldjárn líkur. Þetta er skemmtileg frásögn og en engu er líkara að maður tali við Eldjárn sjálfan aftur þegar maður les textann. Sérstaklega er gaman af lýsingum Kristjáns á heimafólki vestur á Nýfundnalandi. Um landeigandann George Decker skrifaði hann: Hann er gamall maður, svartur í augum, og gæti ég hugsað mér að Gunnar Jónsson (lingur) á Dalvík gæti verið líkur honum sem gamall maður. Eins og ekta Íslendingum sæmir báru Kristján Eldjárn og félagar hans allt saman við eitthvað heima á Íslandi, helst fyrir Norðan. En ekki voru karlarnir þrír frá Íslandi algjörir heimalningar, því Kristján greinir frá því að hann hafi þann 9. ágúst í Raleigh frétt að kyntáknið  "Marilyn Monroe hefði drepið sig á svefnlyfjum" og hörmuðu þeir félagar örlög hennar.

Bókin er fljótlesin og örugglega tilvalin jólagjöf fyrir eldra fólkið og þá sem þykir gaman af fornum fræðum og þjóðlegum eins og það er kallað. Í bókinni er fjöldi mynda, litaskyggna, sem flestar hafa verið teknar af samstarfsmanni Kristjáns um árabil, Gísla Gestsyni, sem á einhverju stigi ílentist á Þjóðminjasafninu sem safnvörður, þótt hann væri ekki menntaður fræðimaður eða fornleifafræðingur. En Gísli kunni svo sannarlega að taka ljósmyndir.

Hver er þetta með augað í pung, sem dregur djöfulinn á eftir sér, eða sixpensara? Fornleifafræðingur eða bóndi norðan úr Svarfaðardal? Mynd úr bókinni.

Lengi er síðan ég komst í eins skemmtilega dagbók og verk um fornleifafræði í felti (uppgreftri) á íslensku. Ja, líklegast eru engar aðrar til nema úr Þjórsárdalnum, þótt danskur fornleifafræðingur sem tók upp á þvi að gera þeim skil hafi ekki fundið þær allar.

Því verður ekki neitað, að það er á vissan hátt gaman að lesa um nuddið og spennuna á milli Íslendinganna, Gísla, Kristjáns og Þórhalls annars vegar og Helge Ingstads hins vegar, sem fór fyrir rannsókninni sumarið 1962, er kona hans fornleifafræðingurinn Inge Lise varð að snúa heim vegna veikinda.

Uppgreftrir geta oft verið mikil þolraun og opinberað verstu sálarhliðar annars dagfarsprúðs fólks, ef því kemur ekki vel saman og „kemían" er ekki góð frá byrjun. Ég hef unnið hjá fornleifafræðingi sem öðru hvoru tók upp á því í vanmætti sínu að reka mann og annan út af smáatriðum, því hún var ekki með próf í greininni, og hélt því að allir sem voru það héldu sig betri en hana. Kannski var það minnimáttarkennd? En þessi frásögn frá Vínlandi hljómar nú æði mikið eins og frásagnir sem maður heyrir úr sumum rannsóknum, þar sem allt fer í bál og brand vegna þess að fólki kemur einfaldlega ekki vel saman. Kollegar mínir þekkja þetta örugglega flestir.

Hver á dagbókina?

Maður heggur eftir mörgum ©-merkjunum á baki titilsíðu. Ég var jafnvel í vafa um hvort ég gæti leyfti mér að skrifa ritdóm. Þar er upplýst að erfingjar dr. Kristjáns Eldjárns eigi "copyrætið". Ekki er það mikið mál sem ég ætla að draga í efa, en var dr. Kristjáni Eldjárn ekki boðið til „Vínlands" sem þjóðminjaverði Íslands? Þetta er dagbók fræðimanns í embættisgjörðum og er því eign Þjóðminjasafns Íslands, ef allt væri eðlilegt. En þetta var þó heldur ekki nein venjuleg dagbók úr felti, heldur dulítil perla sem ekki var ætlað að koma út fyrr en hugsanlega árið 2012, því það er góð regla fyrir venjulegar fornleifauppgraftardagbækur, að menn séu ekki að skrifa eitthvað persónulegt og ljótt um samverkamenn sína, þótt að þeir séu hin verstu fól, besservisserar eða bara bölvaðir nöldrarar. En nú er bókin svo komin út og allir geta lesið hvað Eldjárn hugsaði á Nýfundnalandi.

Um nöldursama efasemdamenn

Í ágætum eftirmála Adolfs Friðrikssonar sem er skrifaður á eins konar menntaskólamáli er svo greint frá leiðindum milli fræðinganna á L'Anse aux Meadows (bls. 153-54):

„Kristján var ekki sá eini sem hélt dagbók í uppgreftrinum sumarið 1962. Helge Ingstad gerði það nefnilega líka og hafa brot úr henni verið gerð aðgengileg.88  Frásögn Ingstads staðfestir svo ekki verðu um villst að samskipti þeirra Kristjáns voru flókin. Anne Stine fannst Kristján vera með stæla. Helge fannst hann kurteis en skorta gleðina og eldmóðinn. Kristjáni fannst Helge ekki beint glaðsinna. Íslendingarnir eyðilögðu stemninguna fyrir Helge. Honum fannst þeir fúlir og leiðinlegir en gaf sér þann mögulega að svona væri bara þess þjóð, ytra byrðið. En í hvert sinn sem hann benti á eitthvað spennandi eða ögrandi brugðust Íslendingarnir við með leiðinlegum sparðatíningi. Þeir unnu þegjandi, höfðu efasemdir um allt og tóku helst aldrei afstöðu til neins. Kristjáni fannst Helgi yfirgengilega yfirlýsingaglaður. Helge fannst vera dönsk slagsíða á orðum og gerðum Íslendinganna. Það væri nú annað með hann Whitaker, þeir tveir voru nefnilega á sömu bylgjulengd. Íslendingarnir vildu helst engu trúa fyrr en þeir fyndu skegg Leifs Eiríkssonar og helst nafnspjaldið líka. Loks kveður Eldjárn upp úr um að fundin væri smiðja en það vissum „við" reyndar allan tímann".

Sjá einnig dagbókarbrot Helge Ingstads um komu Íslendinganna hér, þar sem má lesa það sem Adolf ritskoðaði heldur til mikið:

Eldjarn er høflig og slikt, men for en mangel på glød og begeistring! Han har gropen med slagg å arbeide i. Han virker nærmest litt trøtt og sa fordi han ennå ikke har full forklaring at det hele så "trøstesløst" ut. Har aldrig hørt på maken. Klager støtt over myggen end det ikke er stort. Professoren [Þórhallur Vilmundarson] gnir sin rygg hele tiden, vi andre synes alt er vel. Gisli er mer av en mand. Hadde virkelig ventet mer av folk fra sagaøya.

+++ 

Gaman væri nú að vita, hvað Eldjárn hefur fært í dagbækur sínar um mig er ég hitti hann í byrjun 9. áratugar síðustu aldar. Ekki fannst mér hann vera nöldurgjarn maður eða efasemdagjarn og ekki leyfði ég mér að deila við hann. Maður sem gat talað í 4 klukkustundir við ungstúdent á sunnudagsmorgni var ekki beint lokaður kreddukarl.

Kristján Eldjárn var mjög opinn fyrir skoðun minni á því að Þjórsárdalur hefði ekki farið í eyði árið 1104, sem þá var orðinn viðtekinn „sannleikur", sem hann hafði sett fingraför sín á. Hlustaði hann á rök mín og hvatti mig að tala við Sigurð Þórarinsson, sem bar ábyrgð á nýju aldursgreiningunni, og sömuleiðis að sækja um fé til rannsóknanna. Það gerði ég, eftir að Kristján var látinn, og komst aldrei á fund með Sigurði Þórarinssyni sem dó helgina áður en ég átti að eiga fund með honum á þriðjudegi, fund sem ritari hans, Guðrún frá Prestbakka, hafði staðfest.

Hins vegar kynntist ég nöldri og sparðatíningshugsunarhætti Gísla Gestssonar, sem tók mig eitt sinn á tal úti í horni við stigaganginn á miðhæðinni á Þjóðminjasafni, er hann hafði frétt að ég ætlaði mér í rannsóknir á Stöng og vildi með mjög alvarlegri rödd tilkynna mér að ég væri að vaða í algjöra villu. Hann sagði mér nærri því reiður, að á Stöng væri ekkert að finna nema bera klöppina undir rústunum sem rannsakaðar voru. Annað kom nú í ljós. Þar var eldri skáli, kirkja, smiðja undir kirkjunni, grafir og byggingarleifar allt niður á óhreyft Landnámslag, sem hefur fallið nokkrum áratugum áður en búseta hófst á Stöng. Reyndar er engin klöpp undir Stangarrústum, nema kannski dýpra en 7 metra undir yfirborði. Elsa Guðjónsson var líka fengin til þess að gera hið sama, þ.e. tala við mig einslega, og hún taldi að ég ætti ekkert erindi í Þjórsárdalinn og ætti heldur að helga mig rannsóknum á Hollendingum á Íslandi. Ég spurði hana, hvort hún hefði helgað sig rannsóknum á Dönum á Íslandi, sem var rökrétt spurning.

En nöldrið og vantrúin varð verri. Eysteinn Jónsson formaður Þjóðhátíðarsjóðs, sem árið 1983 veitti mér 300.000 króna styrk til að rannsaka fornleifar á Stöng, upplýsti afa minn sem var kunnugur Eysteini, að stjórn sjóðsins hefði látið mig hafa styrkinn, því að þjóðminjavörður og Gísli Gestsson höfðu leitað svo mikið til sín til að láta sig vita, að ekki væri nokkur vitglóra í því að gefa mér styrk. Eysteini þótti í meira lagi einkennilegt, að Þór Magnússon, sem reyndar hafði gefið mér meðmæli, hefði síðan verið að hallmæla fyrirhuguðum áætlunum mínum.

Góðir lesendur, ég held að ég skilji vel afstöðu Helga Ingstads til „fúlla" Íslendinga með „stæla". Sumt fólk á það til að jarma „heldurðuþaaað?", þegar þá skortir þekkingu, ímyndunarafl og innsæi, eða „það held ég ekki", þegar það er heltekið af einhverri kreddu.

Það er að mínu mati ekki rétt sem sonur Eldjárns sagði nýlega í útvarpsviðtali, að Ingstad hafi uppgötvað hið rétta á röngum forsendum. Ingstad leyfði sér að hafa það sem á erlendu máli kallast intuition, sem vantar mikið í íslenska þjóðarsál. Innsæi er kannski ekki nógu góð þýðing á orðinu intuition. Bjartsýnin og fantastismi er hins vegar rík í Íslendingnum og birtingarmynd þess voru útrásarvíkingarnir okkar, og til að mynda rugl eins Þorláksbúð í Skálholti, vitleysa og sögufölsun sem hægt er að hrinda í framkvæmt þótt allt mæli gegn því. Innsæi er sjaldgæfari eiginleiki og er oft ágæt í bland við fagmennsku.

Kolefnisaldursgreiningar

Kristján hvatti Helge Ingstad til þess að halda til haga eins miklu af kolum fyrir geislakolsaldursgreiningar. Athyglisvert er, að þær aldursgreiningar sem gerðar hafa verið, og sýna einnig að Ingstad hjónin höfðu á réttu að standa, eru ekki ræddar náið í eftirmála bókarinnar eftir Adolf Friðriksson fornleifafræðing, sem annars er ágætt yfirlit yfir rannsóknirnar og áhuga manna á norrænum fornleifum í Vesturheimi.

Aldurgreiningarnar voru gerðar af Reidar Nydal á geislakolsaldursgreiningarstofunni í Niðarósi (Trondhjem). Hann gaf út gagnrýna endurskoðun á aldursgreiningum stofu sinnar í tímaritinu Radiocarbon árið 1989 (sjá hér). Meðaltalsniðurstaða á aldursgreiningum á viðarkoli í mannvistarleifum sem teljast norrænar, er 1090 +/- 22 ár (fyrir nútíma, þ.e. 1950), sem hann hefur reiknað út,  lítur svona út á grafi miðað við þær leiðréttingar sem við þekkjum í dag. Niðurstaðan sýnir með ágætum, að viður sem vaxið hefur á 10. öld hefur verið brenndur í eldstæðum og smiðjum á L'Anse aux Meadows á Nýfundnalandi. 

Klappið á myndina með músinni til að sjá grafið stærra.

 

Fjöldi geislakolsaldursgreininga hafa verið gerðar á efniviði frá L'Anse aux Meadows síðan Reidar Nydal greindi fyrstur sýni þaðan. Niðurstöður þeirra sýna, svo ekki er um að villast, að byggð norrænna manna, og jafnframt helsta búsetan á staðnum, var á 11. öld., en ekki á 10. og 11. öld eins og Adolf skrifar. Viðurinn, sem greindur hefur verið, er kannski frá 10. öld, en hann hefur vitaskuld einhvern eiginaldur þegar hann er felldur og notaður til að elda með og til kolagerðar við járnsmíðar.  

Eins hafa þau A.M. Davis, J.H., McAndrews og Birgitta Wallace gefið út athyglisverða skýrslu í tímaritinu Geoarchaeologogy (1988), þar sem einnig er komið inn á geislakolsaldursgreiningar sem gerðar voru í Noregi og annars staðar á sýnum frá L'Anse aux Meadows (sjá hér) .

Ein athyglisverðasta greiningin sem ég hef séð gerða á efniviði frá rannsóknunum á L'Anse aux Meadows eru á jaspissteinum frá Grænlandi og Íslandi og sem Kevin P. Smith hefur greint. Kevin, sem hefur rannsakað fornleifar á Íslandi, þótt að bandarískir kollegar hans hafi hatrammlega reynt að komast í veg fyrir það á sínum tíma (meira um þá skálmöld síðar hér á Fornleifi), hefur sýnt okkur að norrænir búsetar á Nýfundnalandi um 1000 e. kr. hafi vissulega verið frá Íslandi og Grænlandi. Þeir tóku með sér jaspissteina frá heimahögunum (sjá hér) til að nota líkt og tinnu til að slá eld á eldjárn (eldstál). Mikið hefði nú verið gaman ef Kristján hefði lifað lengur og hefði heyrt það. Það hefi örugglega slegið "efasemdamanninn".

*

Að lokum verður maður einfaldlega að hrósa Önnu Leplar fyrir fallega hönnun á bókinni eins og ég gerði þegar ég skrifaði ritdóm um bókina Mannvist, en þar bar hún einnig ábyrgð á útlitinu á þeirri bók.

--- ---  

Titill: Kristján Eldjárn 2012. Vínlandsdagbók. [Bókin er gefin út í samvinnu við Þjóðminjasafn Íslands og Fornleifastofnun Íslands]. Forlagið. Reykjavík. 

 

Einkunn:  6 grafskeiðar, þrátt fyrir nuddið og kvartanir í íslenskum þátttakendum með heimþrá á L'Anse aux Meadows sumarið 1962. 6 grafskeiðar, danskar, verður hæsta einkunn sem héðan í frá verður gefin fyrir ný rit sem Fornleifur les eða fær send - eða nennir að skrifa um.

Steinsteypustöng með járni, gleri og tilheyrandi pyntingum

 

Á Stöng í Þjórsárdal vilja menn nú reisa steinsteypu- og glerhöll, þó svo að jarðfræði staðarins leyfi ekkert slíkt rask. 

Mörgum er örugglega í fersku minni er yfirmaður Fornleifarverndar Ríkisins, stofnunar sem verður lögð niður um áramótin, fékk alvarlegt fyrir-2008-æði árið 2009 og lýsti því yfir að endurbætur á rústunum við Stöng í Þjórsárdal myndu kosta 700.000.000 króna. Þið lesið rétt ágæta fólk. Kristín Huld Sigurðardóttir, sem komst að þessu á litlu minnisblaði, sem þurfti að knýja út úr henni með hjálp ráðuneyta, taldi að betrumbætur á Stöng myndu kosta 700 milljónir króna (lesið um málið hér á vinstri vængnum undir nálhúsinu frá Stöng).  

Þessi sama Kristín, sem í raun ber mesta ábyrgð á því að kofaskrípi, sem kennt er við Þorláksbúð, var reist í Skálholti, á sér nú þann draum heitastan að reisa virki úr steypu, járni og gleri. Það vill hún gera ofan á rústum á hól í Þjórsárdal, sem ekki ber neinn þunga vegna jarðfræðilegra þátta, sem hún hefur ekki einu sinni gert sé far um að rannsaka og upplýsa um í útboðsgögnum vegna samkeppni sem efnt var til lausnar á varðveislu fornminja á Stöng í Þjórsárdal.

Verðlaunasamkeppnin 

Kristín Sigurðardóttir efndi til samkeppninnar í samvinnu við Arkitektafélag Íslands og Skeiða- og Gnúpverjahreppa. Tilkynning um samkeppnina var fyrir neðan allar hellur og sýnir að forstöðumaðurinn á Fornleifavernd Ríkisins getur ekki útbúið sómasamlegt pdf-skjal (sjá hér). Upplýsingar í samkeppnisgögnum voru ekki mikið betri: Léleg loftmynd og lélegar upplýsingar voru sendar þátttakendum. Vitnað var rangt í fornleifafræðinginn sem unnið hefur á Stöng í Þjórsárdal, sem er samt framför því áður hefur alls ekkert verið vitnað í skrif hans, þegar Fornleifastofnun Íslands vann með Stöng í Þjórsárdal.

Kristín bíður í partý 

Um daginn bauð Kristín Sigurðardóttir svo 300 manns í seremóníu á Háskólatorgi kl. á morgun, þriðjudaginn 6. nóvember kl. 16.00, þar sem þrjár hlutskörpustu tillögurnar í samkeppninni um Stöng verða kynntar.

Kristín Sigurðardóttir, sem aldrei hefur verið neitt ljón á nýja tækni, sendi öllum gestum boð með tölvupósti, þar sem hægt var að sjá alla boðsgesti í tölvupósti hennar og þar með einnig arkitekta og landslagsarkitekta sem boðið var til hátíðarinnar. Eiginlega var líka vel hægt að sjá einn sigurveraranna, þar sem öllum á stofunni http://www.basalt.is/ er boðið í partý Kristínar.

Með smáþekkingu á fyrri „verkum" fyrirtækisins Basalts hf. getur maður óttast að menn fýsi að klína  steinsteypugímaldi yfir rústirnar að Stöng, sem eru langt frá því að vera fullrannsakaðar.  Útboðshaldarar gleymdu því einnig hóllinn á Stöng er náttúrulegur hóll sem aðallega samanstendur að aðfokslögum, mannvistarlögum, mold og gjósku niður á minnsta kosti 7 metra dýpi.

Eðli jarðlaga á Stöng í Þjórsárdal 

Einn af þeim sem Kristín Sigurðardóttir bauð í veisluna er ég, þótt hún hafi ekkert samband haft við mig vegna þessa draumóraverkefnis síns. Ef hún hefði gert það, hefði ég getað sagt henni og öllum sem vildu vita sannleikann að Stangarbær og steinsteypa eiga ekki samleið. Á Stöng er ekki hægt að byggja stór og þungt mannvirki ofan á órannsakaðar rústirnar á Stöng í Þjórsárdal án þess að hakka niður viðkvæman hól sem samanstendur af mjög mjúkum jarðvegsefnum, þó aðallega af gjóskulögum, föllnum og aðfoknum. Undir allt að 3.5 metri að aðfokslögum (frá 1250-2012 e.Kr.) og mannvistarlögum, sem spanna tímabilið frá ca 900 til ca. 1250, eru moldar- og gjóskulög um 20-100 sm, þar undir er Heklugjóska (H3) 1-1,5 metrar að þykkt, þá taka við moldarlög og gjóskulög á víxl, og þar undir er H5 gjóskan, sem einnig er gífurlega þykkt gjóskulag. Stangarhóll er ekki klöpp eða hraunhóll, heldur hóll sem byggst hefur upp af gljúpum jarðlögum.

Þeir tveir aðilar, arkitekt í Frakklandi og landslagsarkitekt á Akureyri sem leituðu til mín, þar sem þeir kynntu sér að ég hef rannsakað fornleifar á Stöng, fengu þessa upplýsingu, en þeir unnu þó ekki til verðlauna með tillögur sína að léttum skýlum yfir rústirnar, því Krístínu Huld Sigurðardóttir dreymir um steypu, gler og járn, sem hún vill í draumum sínum hella ofan á órannsakaðar rústir í Þjórsárdal. Það er lögbrot og vandalismi, en lýsir hins vegar best hinum sanna íslenska draumi. Ást Íslendinga á steinssteypuhöllum er svo mikil, að þeir reisa þær hvar sem er, hvar sem er  og hvað sem það kostar af eyðileggingu og jafnvel án þess að til séu peningar til að byggja hallirnar. Það er ein birtingarmynd kreppunnar á Íslandi.

Dr. Bjarni Einarsson fornleifafræðingur undirbýr teikningu á Stöng í Þjórsárdal árið 1993. Neðstu leifarnar á myndinni er á ca 3. mettra dýpi. Á 3,5 - 4 metra dýpt finnst óhreift H3 gjóskulag, en það má þó einnig sjá aðfokið ofan á rústum í formi gula lagsins, þar sem gjóskan úr þessu forsögulega gosi er blönduð mold sem bindur það.

Jarðvegur er mjög gljúpur á Stöng. Rústirnar standa á þykkum lögum að aðfoknum jarðlögum, gjóskulögum og mold. Borprufa sem gerð var árið 1986 fór niður á 7 metra dýpi án þess að klöpp væri náð.

 

Á Íslandi vilja menn pynta þá sem vara við eyðileggingu fornleifa 

Ég hef í mörg ár reynt að halda áfram rannsóknum á Stöng, en ekki tekist að fá fjármagn til þess. Þessu greindi ég þeim sem boðið var til að skála á Háskólatorgi næstkomandi þriðjudag og notaði mér, eins mikill dóni og ég er, boðslista Kristínar til þess. Meðkenndin var auðvitað mikil yfir áhyggjum mínum um steinsteypuhöll á Stöng.

Einn móttakanda, sem mig grunar að hafi einhvern tíma verið nemi í fornleifafræði, en sem ég þekki þó ekkert, skrifaði um hæl: 

"Ég hef ENGANN HELVÍTIS ÁHUGA á að lesa stakt orð sem frá þér kemur!!!  Reyndu að hætta að lifa í endalausri biturð og ömurleika og dreifa þessu á aðra sem gæti ekki verið meira sama!!  Ef ég fæ annan tölupóst frá þér þá SVER ÉG að ég á eftir að leita þig uppi og PYNTA!!"

 

Nú er aftur farið að pynta

Þannig eru nú hatrið, heiftin og viðbrögð sums fólks sem starfar við fornleifavörsluna. Það vill fyrir alla muni fá gler, járn og steypu ofna á hól sem ekki getur borið slík efni, eða skrípi eins Þorláksbúð. Hvað er eiginlega kennt í fornleifafræði í HÍ og á hvaða efnum eru nemarnir, þegar þeir segjast ætla að leita andmælendur draumóraverkefna uppi og pynta þá fyrir að segja skoðun sína af þekkingu?

Vilja menn láta reisa steinsteypuhallir ofan á einum af þekktustu rústum þjóðarinnar, sem ekki er lokið við að rannsaka, og sem ekki þola slíkar byggingar, eða vilja þeir fornleifavernd í landinu.

Viðgerðum á Stöng var hætt árið 1996 

Árangursríkum viðgerðum og úrbótum var skyndilega hætt á Stöng árið 1996, en þar sem þeim var ekki lokið hélt áfram að leka inn í rústina sem til sýnis er á Stöng. Ódýrasta og hagkvæmasta lausnin er að ljúka því verki. Sjá hér.

Menning er dýr, en óþarfi er að gera hana dýrari en nauðsyn krefur með því að klessa steinsteypu ofan á hana.

Er samkeppnin um Stöng liður í baráttu um nýja stöðu? 

Kristín Huld Sigurðardóttir er að mínu mati aðeins að þessu upphlaupi í dauðateygjum sínum sem framkvæmdastjóri Fornleifaverndar og vonar hún að Katrín Jakobsdóttir geri sig að yfirmanni á nýju apparati, Minjastofnun Íslands, sem á að stofna í stað Fornleifaverndar og Húsaverndar Ríkisins. Forstjóri Húsaverndar var með smá upphlaup um daginn, þar sem hann birti loks árskýrslu fyrir störf lítillar stofnunar sinnar 2011. Þar er hann með stóru orðin um Þorláksbúð, kannski aðeins og seint. En skaðinn í Skálholti var skeður með leyfi Fornleifaverndar fyrir Þorláksbúð, sem var ekkert annað en brot á þeim lögum sem Kristín Sigurðardótti átti að framfylgja

Mikið vona ég að hin annars málefnalega Katrín Jakobsdóttir í Menntmálaráðuneytinu, láti nú ekki femínókratíuna úr pólitíkinni ráða því hvern hún ræður í stöðu forstöðumanns nýrrar Minjastofnunar Íslands. Fólk sem leyfir byggingu sögufalsanna á rústum (Þorláksbúð) og vill láta reisa steinsteypuhallir ofan á fornleifum er einfaldlega ekki hæft til að stjórna slíkri stofnun, sama hvort að sá aðili sé kona eða maður.

Ég sé að félagsráðgjafi sækir um stöðu forstöðumanns Minjastofnunar Íslands. Kannski væri það ekki vondur kostur miðað við allar illdeilurnar og skálmöldina sem hefur ríkt milli sumra fornleifafræðinga á Íslandi, sér í lagi forstöðumanns Fornleifaverndar Ríkisins og fyrirtækisins Fornleifastofnunar Íslands. Fornleifastofnun Íslands, sem var, eins og menn sjá af mikilmennskubrjáluðu nafni fyrirtækisins,  stofnað, þegar hægt var að gera hvað sem var í íslensku þjóðfélagi.

Kannski er það enn hægt?

Vendi eg mínu kvæði í kross

 

Á eyjunni ríku Borgundarhólmi (Bornholm) í Eystrasalti, sem enn tilheyrir Danmörku, finnast oft merkir fjársjóðir og forngripir. Ekki alls fyrir löngu fannst þar til dæmis merkur silfursjóður með 152 arabískum peningum, svo kölluðum dihrem myntum. Ekki er langt högganna á milli á Borgundarhólmi, því 18. september síðastliðinn komst málmleitaráhugamaðurinn Kim Lund-Hansen í feitt er hann fann þennan forláta silfurkross sem myndin hér að ofan sýnir.

Kim Lund-Hansen gerði, eins og vera ber, forngripasafninu á Bornholm viðvart um sjóðinn og krossinn. Krossinn, sem hugsanlega inniheldur helgan dóm (reliquium), fer brátt til Þjóðminjasafns Dana í Kaupmannahöfn til frekara rannsókna og síðan á væntanlega Víkingasýningu árið 2013 sem fer til nokkurra landa. Hver veit, innan í honum gæti hugsanlega fundist flís úr krossi Krists eða þyrnir úr krónu hans?

Undur og stórmerki

Kim Lund-Hansen er annað hvort mjög heppinn maður eða hér er kannski um undur og stórmerki að ræða. Því um daginn, þann 15. október fann hann leifar af nýjum krossi (efri hluta), kross sem einnig hefur geymt helgan dóm. Þessi kross fannst aðeins 8 metra frá þeim stað sem hann fann fyrri krossinn (sjá hér).

Maður veit ekki alveg hvernig maður á að taka á slíku, nema að gleðjast því. Líklega hefur plógur dregið hluta sama sjóðsins frá upphaflegum greftrunarstað hans, og nær öruggt má telja að nýfundni krossinn, sem er mjög laskaður, sé einmitt úr sama sjóði og fannst fyrir um mánuði síðan. Myndirnar og skreyti á síðari krossi Kims sýnir að mínu mati einkenni fyrri hluta 12. aldar og andlitin eru mjög svipuð andlitum á Flatatungufjölunum, einum merkasta menningararfi Íslendinga.

Kim Lund-Hansen fann sjóðinn með tæki sínu sem ber tegundarheitið Minelab X-TERRA 705. Framleiðendur þess apparats hafa þegar auglýst sig á kostnað þessa merka fundar á Borgrundarhólmi. Það má undra, þar sem fundurinn er ekki einu sinni enn kominn á Þjóðminjasafnið í Kaupmannahöfn til ítarlegra rannsókna hjá sérfræðingum þess. Þar sem ég er lika bölvað apparat leyfi ég mér að velta fyrir mér krossunum hér, þó svo að fremstu sérfræðingar Dana sé ekki enn búnir að handfjatla þessa helgu dóma og fella sinn dóm. En þeir lesa vitaskuld ekki íslensku og vita ekki hverju þeir missa af að lesa ekki Fornleif.

Málmleitartæki eru ,andstætt því sem gerist á Íslandi, leyfð til fornleifaleitar í Danmörku og þurfa ekki alltaf að vera verkfæri andskotans. Á Íslandi kæmi yfirmaður Fornleifaverndar Ríkisins með lögguna á eftir hverjum þeim sem leyði sér að nota slík tæki við fjársjóðaleit. Þau eru einfaldlega bönnuð til slíks brúks á Íslandi.

Í Danmörku finnast nú orðið áhugaverðustu málmgripirnir af fjársjóðaleitarmönnum og áhugamönnum, en ekki af fornleifafræðingum við hefðbundnar rannsóknir. Ef gagnkvæmt traust ríkir á milli málmleitarmanna og safna, nýtur fornleifafræðin og -varslan góðs af, en fornleifafræðingar eru eins og kunnugt er ekki í fjársjóðaleit og nota sjaldan slík tæki. Menn sem finna forna málmgripi með tækjum sínum fá sæmilega greitt fyrir sinn snúð og fornir málmar sem finnast í jörðu í Danmörku eru samkvæmt gömlum lögum eign konungs og ríkis, svo kallað Danefæ. Líklega væri enginn betur settur ef þessi tæki yrðu bönnuð í Danmörku, því þar eru rústir og mannvistarleifar oftast nær svo raskaðar eða hreyfðar vegna akuryrkju og annarra síðari tíma framkvæmda, að mestur hluti fundinna gripa er hvort sem er komin úr sínu upphaflega samhengi. Þannig er því ekki farið á Íslandi, og þar eru fornminjar fáar miðað við í Danmörku. Þess vegna vona ég að menn séu ekki að fá sér svona tæki á Íslandi.

Ljósm. Rene Laursen, sem og myndin efst.

+ Kross I frá Østermarie

Krossinn er samkvæmt fyrstu tiltæku heimildum 12,6 sm langur lt og 240 grömm að þyngd. Í námunda við hann fundust einnig heillegar leifar af keðjunni sem fylgdi krossinum, brotasilfur, og myntir, í allt um 1 kg silfur, og þar að auki önnur keðja. Myntirnar sem fundust á sama stað eru frá miðbiki og síðari hluta 12. aldar. Krossinn gæti þó hæglega verið eitthvað eldri en myntirnar, enda er hann nokkuð slitinn og myndfletirnir máðir.

Myndmál krossins er mjög einfalt og stíliserað. Krossinn og skreytið á honum er í býsnatískum stíl (eða undir áhrifum býsantísks stíls) fyrir utan drekann efst og fléttuna neðst. Framhlið krossins, sem er í tveimur hlutum, sýnir mjög stífan, rómanskan Jesús með langt lendarklæði og stórann haus. Á endum armanna eru hringlaga myndfletir. Líklega er það Jóhannes skírari sem er í hringnum á hægri hönd Jesús og María Mey á vinstri hönd hans. Neðst er Guðs lamb. Erfitt að sjá hvað er í hringfletinum efst, en líklega er það Guðs hönd sem blessar með tveimur fingrum. Hún er nú orðin nokkuð máð.

Bakhliðin á krossinum sýnir líklega Jesús þar sem hann stendur og blessar þann sem á horfir og í hringlaga flötum á endum armanna eru mjög stílfærðir postular eða guðspjallamenn sem blessa hver á sinn máta. Erfitt er þó að segja neitt um hverjir það eru.

Krossinn hefur líklega geymt, eða geymir enn, helgan dóm. Þetta er eiginlega, ef svo má segja, krosslaga dós sem leikur neðst á hjöruliðið og lokast efst með drekanum káta. Ef ekki verður hægt að opna krossinn má ef til vill  sjá „helgan dóm" innan í krossinum með háþróaðri röntgentækni.

Efst er hengi og á því leikur mjög haglega gerður silfurdreki, mikill flækjufótur, sem mjög greinilega er ekki smíð þess sem krossinn gerði. Drekinn veltur sér í kollhnís, er eins og kúla, og bítur í tvíhöfða snák ofan á krossinum. Hann er í einhvers konar Úrnesstíl og er mjög líklega norræn smíð, meðan líklegt má teljast að krossinn sjálfur sé gerður í löndum Austrómversku  kirkjunnar. Neðst á krossinn hefur einnig verið lóðuð smá flétta í sama stíl og drekinn ofan á krossinum. Án drekans efst og fléttunnar neðst er krossinn sjálfur 9 sm langur.

Leifar keðju fundust með krossinum og á endum hennar, þar sem hún tengdist drekanum efst á krossinum, voru aflangir drekahausar í mjög norrænum stíl sem meira ættar til drekans ofan á krossinum en krossins sjálfs. Hugsanlega er krossinn innfluttur en en drekinn, fléttan og keðjan viðbót sem gerð hefur verið í Danmörku.

  

Drekahaus af keðjunni. Ljósm. Rene Laursen.

 

++ Kross II frá Østermarie

Annar krossinn sem Kim Lund-Hansen fann eru aumar leifar kross í rómönskum stíl með skreyti sem að mörgu leyti gæti bent til gotnesks stíls (Jesús er hefur lippast aðeins niður og fætur hans eru komnir í gotneska stellingu), og til þess að þessi kross sé yngri en sá fyrri. Telja menn að krossinn hafi eyðilagst og undist svo illa er plógur hefur rifið hann úr upphaflegu samhengi sínu. Tvær keðjur fundust þar sem fyrri krossinn fannst og hefur önnuð þeirra líklega tilheyrt þessum krossi. Krossinn er með öðru lagi en sá fyrri, en form hans var einnig mjög algengt á býsantískum brjóstkrossum.

Mikið meira er ekki hægt að skrifa um þennan síðari kross, þar sem lítið hefur verið greint frá honum síðan hann fannst fyrir nokkrum dögum síðan og hafa sérfræðingar í Kaupmannahöfn hvorugan krossinn séð enn.

Kross II settur saman úr mismundandi ljósmyndum. Ljósm. Bornholm Museum, Rønne.

Tímasetning og uppruni

Því er haldið fram í grein um fund Kim Lund-Hansens á heimasíðu þess fyrirtækis sem framleiðir málmleitartæki hans, að 5 svipaðir krossar séu til í heiminum. Sú staðhæfing og grein um fundinn á heimasíðu málmleitartækjaframleiðandans kom safnverðinum Poul Grinder-Hansen á Þjóðminjasafni Dana nokkuð á óvart þegar ég talaði við hann í gær og á heimasíðu Þjóðminjasafns Dana er ekkert upplýst um slíkt.

Ljóst er að krossarnir virðast vera frá 12 öld. Sá heillegri er líklegast frá fyrri hluta aldarinnar, þótt myntirnar í silfursjóðnum sem fannst nærri Østermarie á Borgundarhólmi séu frá síðari hluta 12. aldar. Síðari krossin bendir frekar til að hann sé frá síðari hluta 12. aldar. Í skreytinu gætir gotneskra áhrifa.

Krossinn sem fyrst fannst er skyldur krossum sem finnast í SV-Evrópu og laskaði krossinn er einnig undir mjög sterkum stíláhrifum þaðan, en ekki verður lokum fyrir það skotið að krossarnir gætu einnig hafa verið gerðir á Norðurlöndum eða t.d. á Borgundarhólmi.

Um leið og ég óska Borgundarhólmsbúum til hamingju með þennan merka fund, í von um að fundurinn verði varðveittur í framtíðinni á Borgundarhólmi, set ég hér nokkrar myndir af krossum í sama stíl og frá sama tíma og fyrri krossinn sem fannst nýlega nærri Østermarie. Neðst er mynd af gullkrossi frá Orø sem er í sama stíl og síðari krossinn sem Kim Lund-Hansen fann.

Sjá hér um annan merkan kross, krossinn frá Fossi í Hrunamannahreppi og hliðstæðu hans frá Huse i Rommedal í Noregi. Ég hef velt því fyrir mér hvort krosslaga opið í þeim miðjum hafi upphafleg geymt helga dóma sem haldið var með biki eða einhverju öðru efni..

 a

1 a+b) Kross sem fannst í Thwaite í  Suffolk á Englandi og seldur var til British Museum árið 2000. Skandínavísk gerð með býsantínskum áhrifum  (11. öld).

 b

2) Kross á British Museum (12. öld).

3) Kross fundinn í Beograd. Um hann upplýsir borgarminjassafn Beograds: "This type of reliquary, particularly popular in Russia, was made in the Kiev workshops until the invasion of the Tatars in 1240. Their frequent occurrence in the territory of Belgrade should be probably attributed to the Russians who, led by Prince Rostislav Mihailovich of Chernygorsk, the first governor of Slavonia and Mačva, settled in these territories in the middle of the 13th century". (Síðari hluti 12. aldar eða byrjun þeirrar 13.).

4) Kross á Metropolitan Museum of Art New York (1000-1400 e. Kr.).

5) Dagmar krossinn, Þjóðminjasafn Danmerkur.

6) Kross seldur á uppboði hjá uppboðshúsinu Christies (12. öld).

7) Kross á Walters Museum í Baltimore (11. öld).

8) Gullkross fundinn á Orø í Danmörku (11. öld).

 

Mannvist - ritdómur

Falleg og mikil bók um fornleifar og fornleifafræði kom út í lok síðasta árs. Þetta er hin 470 blaðsíðna bók Mannvist, sem forlagið Opna gaf út. Birna Lárusdóttir hefur ritstýrt. Þetta er eiguleg bók, en mjög dýr. Kostaði hún heilar 8.590 krónur hjá ódýrustu bóksölunni á Íslandi í febrúar í ár þegar ég festi kaup á henni.

Bókin er mjög fallega unnin, fjölmargar ljósmyndir eru í henni, misgóðar þó, en hönnunarvinnan er til sóma. Bókaútgáfan Opna og Anna C. Leplar, sem sá um hönnun bókarinnar, eiga skilið hrós fyrir.

Flagð er undir fögru skinni  

Eins fögrum orðum get ég ómöguleg farið um vinnu sumra þeirra höfunda sem skrifað hafa í þessi 1,985 kílógrömm af pappír, sem hefði verið betur nýttur hefðu menn setið aðeins lengur yfir því sem þeir skrifuðu, eða látið sér fróðari sérfræðinga líta á textann áður en hann var birtur.

Ekki ætla ég að elta ólar við stafsetningarvillur og málfar, enda ekki rétti maðurinn til þess. Nei, bókin er nógu full af því sem kallast má vöntun á grundvallarþekkingu, fornleifafræðilegum rangfærslum, vangavelturugli og tilvitnanafúski. Skoðum nokkur dæmi:

 

Bls. 63

Perla úr kumli á Vestdalsheiði ofan við Seyðisfjörð sem fannst sumarið 2004. Í kumlinu fundust yfir 500 perlur. Á myndinni í Mannvist má sjá sexstrenda, af langa perlu úr (neðst). Það furðar þó, að þegar menn finna 500 perlur í kumli, að ekki sé enn búið að greina efnið í þeim og uppruna þeirra. Í myndtexta er upplýst, að „sú eldrauða og dumbrauða [sem er perlan sum um er að ræða], eru úr glerhalli og gæti efniviðurinn verið kominn alla leið frá Asíu."  Dumbrauða perlan ber öll einkenni karneóls, sem ekki er glerhallur í skilgreiningu íslenska orðsins, sem á við um hvíta steina. Það sem kallað hefur verið glerhallur (draugasteinn, holtaþór), nefnist öðru nafni kalsedón (Enska: Chalcedony).Kalsedón er dulkornótt afbrigði af kvarsi (SiO2) og er þétt sambreiskja örsmárra kristalla. Glerhallur á Íslandi, sem t.d. finnst í Glerhallavík í Skagafirði er hvítur. Karneól, (kjötsteinn), er vissulega ættaður úr Asíu, nánar tiltekið frá Indlandi, Íran eða Arabíu. Karneól er hins vegar rautt afbrigði af kalsedóni. Þetta kjötrauða kalsedón er ekki rétt að kalla glerhall á íslensku.

Vitnað er í munnlega heimild við myndatextann í Mannvist. Auðveldara hefði verið að tala við steinafræðing eða gullsmið sem hefur lært eðalsteinafræði (gemmologíu) til að fá upplýst hið rétta um karneólperluna. Einnig eru til fornleifafræðingar sem hafa leitað sér sérþekkingar um perlur. Vissuð þið t.d. að fleiri perlur finnast í heiðnum kumlum karla á Íslandi en í kumlum frá sama tíma á hinum Norðurlöndunum eða á Bretlandseyjum? Perlur úr Karneóli hafa áður fundist í kumlum á Íslandi.

 

Bls.169

Skeri af arði, sem fannst á Stöng Þjórsárdal. Í myndatexta er ranglega sagt að annar "hnífurinn" sé frá uppgreftri í Þjórsárdal. Þar er rangt. Skerinn til vinstri á myndinni, sem búið er að setja ofan á teikningu af hlutfallslega allt of litlum arði fannst ekki við fornleifarannsóknir. Ferðamaður sá árið 1949 titt standa upp úr gólfinu meðfram þröskuldi inn í skála yngstu rústarinnar á Stöng. Togaði hann í járnið sem hann hélt að væri eitthvað járnarusl, en dró þá upp plógskerinn úr gólfinu . Greint hefur verið frá arði þessum í greinum eftir þann sem þennan ritdóm skrifar, sem einnig mun hafa verið sá sem fyrstur benti á að leifar af plógum/örðum hefðu fundist á Íslandi. Það gerði ég fyrst á bls. 170-71 í kandídatsritgerð minni sem ég afhenti í desember 1985.

Einnig má lesa um skerinn og sjá mynd af honum í  alþjóðlegri sýningaskrá farandsýningarinnar From Vikning to Crusader (1992-393). Þar er hann í sýningarskrá sem gripur 591 a, bls. 384. Ekkert er minnst á það, engan er vitnað í. Þvílík og önnur eins vinnubrögð! En svona vinnubrögð eru ekki nýtt fyrirbæri  í útgáfum Fornleifastofnunar Íslands, sjá hér .

 

Bls. 335

Varða. Það slær út í fyrir fornleifafræðingunum á Fornleifastofnun Íslands er þeir greina frá vörðu sem þeir telja sig hafa fundið í landi Hamra í Reykjadal í Suður Þingeyjarsýslu.; Vörðurúst undir garðlaginu, afgerandi grjóthrúga, „og var hægt að aldursgreina hana, enda var garðlagið greinilega eldra en gjóskulag frá 1158 og varðan því áreiðanlega eldri en það. Þetta er elsta varða sem vitað er um á Íslandi.."

Á ljósmynd með þessari yfirmáta glannalegu yfirlýsingu má sjá 9 steina, sem ekki er hægt að sjá stærðina á, því enginn mælikvarði er á myndinni. En út frá gróðri sést, að steinarnir eru ekki sérstaklega stórir og ekki neinn efniviður í vörður eins og við þekkjum þær annars frá síðari öldum. Mikið væri vel þegið, ef fornleifafræðingarnir sem fundu „vörðuna", gefi alþjóð skýringar á því hvernig menn geta vitað að 9 steinar í hröngli undir garðlagi úr úr streng sé varða. Yfir viskutunnuna flýtur, þegar vörðuspekingar FSÍ skrifa"Hugsanlega hefur þessi tiltekna varða verið hlaðin sem viðmið áður en garðurinn var reistur, en hún gæti lík verið leifar af eldra kerfi kennileita sem garðarnir leystu af hólmi". En hvar er þessi hleðsla sem menn sjá. 9 steinar á dreif eru ekki hleðsla! Ekkert vantar á hugmundaflugið. Kannski er það kennt sem hjálpagrein í fornleifafræði við HÍ?

Brot af diski úr hollenskum fajansa úr flaki Het Melckmeyt í Flateyjarhöfn. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 

Bls. 393

Alvarlegasta villan í bókinni er sett fram af gestahöfundi, fornleifafræðingi sem hvorki vinnur eða hefur unnið hjá Fornleifastofnun Íslands, sem stendur á bak við bókina. Dr. Bjarni Einarsson, sem rekur sína eigin fornleifastofnun, skrifar um skipsflök. Hann rannsakaði fyrir löngu undir stjórn minni (ég hafði rannsóknarleyfið), og með ágætum, leifar hollenska kaupfarsins Het Melckmeyt(Mjaltastúlkan) í höfninni í Flatey á Breiðafirði. Skipið sökk þar árið 1659. Þar sem ég hef í áraraðir reynt að fá fjármagn til að rannsaka nokkuð mikið magn af leirmunum sem fundust í flaki Het Melckmeyt, hef ég mikla þekkingu á leirkerum þeim sem fundust í flakinu. Það hefur greinilega farið framhjá Bjarna. Bjarni skrifar:

„Við rannsóknina í Höfninni fundust um 300 keramikbrot í Mjaltastúlkunni og er það stærsta samtímasafn leirkera frá 17. öld frá einum stað á Íslandi. Aðeins er um eina tegund leirtaus að ræða í flakinu, svokallaðan tingleraðan jarðleir, en honum má skipta í maiolica leirtau og faiance leirtau. Báðar gerðirnar voru til staðar, en einkum maiolica leirtau með fallegum bláum skreytingum af ýmsu tagi, svo sem dýra og blómamyndum. Nær mikilvægi safnsins út fyrir Íslands vegna þess að nokkrum árum eftir að Mjaltastúlkan sökk var komið á laggirnar leirkeraverksmiðju í Þýskalandi sem framleiddi því sem næst eins leirtau og í Mjaltastúlkunni, en það var hollenskt. Fundurinn frá Flataey gæti verið lykilfundur til að aðskilja og aldursgreina þessi leirker í framtíðinni en ekki er algengt að finna safn leirkera sem er jafn samstætt og vel afmarkað í tíma". 

Vitnar höfundur með þessum upplýsingum sínum, sem eru meira eða minna rangar, í bók dr. Guðrúnar Sveinbjarnardóttur, Leirker á Íslandi,  frá 1996,  bls. 32. Á blaðsíðu 32 í bók Guðrúnar Sveinbjarnardóttur stendu ekkert að (né annars staðar í bókinni). Í bók Guðrúnar er reyndar einnig greint rangt frá leirkerunum sem fundust í flaki Het Melckmeyt í Flateyjarhöfn.

Nú er það svo, að leirkerin í Melkmeyt eru öll svokölluð faiance leirker, eða það sem Bretar og Bandaríkjamenn kalla Delft-ware. Faiance eða fajansi, sem er ágætt íslenskt heiti, dregur nafn sitt af leirkeraframleiðslu í Faenca á Ítalíu og Maiolcia fær nafn sitt frá Spáni. Sérfræðingar í dag kalla venjulega hvít og blá afbrigði Faienca, og skálar, ker og önnur ílát með marglitri skreytingu (polychrome) skilgreina menn sem tegundina Maiolicu.

Þ.e.a.s. blátt og hvítt (eða alveg hvítt/pípuleir og tinglerungur) í skreyti er fajansi, en hvítt, blátt og aðrir litir skilgreinist sem maiolica eða majolica. 

Hollendingar sem fluttu til Frankfurt am Main hófu framleiðslu á fajansa árið 1660 og næstu árin þar á eftir. Ein gerð leirskála sem fundust í flaki Het Melckmeytvar lengi talin hafa orðið til eftir 1660 í Frankfurðu. Þar sem þessi tegund finnst í  flaki hollensks skips sem sökk árið 1659 er afar ólíklegt að gerðin hafi orðið til í Þýskalandi. Hún er hollensk. Bjarni hefði betur haft það rétt eftir mér og spurt mig í stað þess að skila frá sér svona rugli. 

Fajansi sem fannst í Het Melckmeyt og sem ættaður er frá Frakklandi. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 

Til upplýsingar má bæta við, að óskreyttar skálar, hvítar með bylgjuðum kanti/ börðum, sem ég fór með prufur af til Hollands á 10. áratug síðasta aldar, eru ekki ítalskar eins og fornleifafræðingar þá héldu fram. Ungur hollenskur sérfræðingur hefur nú sýnt fram á að fornleifafræðingur sá sem ég hafi samband við í Amsterdam „gaf sér" einfaldlega að þessi gerð skála sem finnst í miklum mæli í Niðurlöndum hafi verið framleiddar á Ítalíu. Sá gamli, Jan Baart, sem var yfirfornleifafræðingur Amsterdamborgar rannsakaði það hins vegar aldrei. Þegar farið var að gæta að því hvað var til af sams konar diskum kom í ljós, að á Ítalíu könnuðust menn ekkert við þessa gerð diska. Þeir eru hins vegar frá Norður-Frakklandi, frá borgunum Nevers og Rouen við Leirubakka (Loire) og nánasta nágrenni. Hávísindalegar rannsóknir hafa nú sýnt fram á það.

Þetta voru aðeins fáein dæmi um frekar lélega fræðimennsku í annars fallegri bók, en oft er flagð undir fögru skinni eins og skrifað stendur.

En margt er einnig gott í bókinni, sérstaklega ljósmyndir frá einstaklega fallegum uppgröftum Bjarna Einarssonar. T.d. myndin frá Þjótanda við Þjórsá á bls. 110, eða fjárborgin í Hagaey í Þjórsá á bls. 156, sem bera vott um falleg og vönduð vinnubrögð Bjarna.

Nathan og fressið

 

Allir Íslendingar, sem eiga feitlagin börn og ófríð, þekkja Cocoa Puffs, amerískt ruslfæði sem hellt hefur verið í kok íslenskra barna áratugum saman, tannlæknum og útfararstjórum til mestrar ánægju.

Hitt vita þó fæstir, að fyrirtækið sem flytur þetta ómeti inn og kallar það morgunmat, ber gamalt og rótgróið nafn í íslenskri verslunarsögu: Nathan & Olsen. Þótt Olsen og Nathan séu fyrir löngu komnir undir græna torfu heitir fyrirtækið nú http://www.nathan.is/ á veraldarvefnum.

 

Frits Heymann Nathan á sokkabandsárum sínum

Nathan sá er ljær þessari heildsölu nafn sitt, án þess að geta gert að því, var danskur gyðingur, Frits Heymann Nathan að nafni. Hann verslaði á Íslandi í byrjun 20. aldar og stofnaði að lokum verslun með Olsen, sem hét fullu nafni Carl Olsen. Ég hef skrifað um Nathan hér, en hann var m.a. faðir Ove Nathans kjarneðlisfræðing, sem ég heimsótti eitt sinn á Niels Bohr-stofnuninni til að fá upplýsingar um föður hans, sem dó þegar Ove var tiltölulega ungur. Ove Nathan vissi því svo að segja ekkert um afrek föður síns á Íslandi. Á fjórða áratugnum fór Frits út i kókosbolluframleiðslu (flødeboller og negerkys) í Kaupmannahöfn og hafði ofan af fyrir fjölskyldu sinni með því, því Danir hafa alltaf borðað meira af slíku kremmeti og engu minna en matargötin á Íslandi.

Nathan hafði skopskyn gott. Eitt sinn, er hann var enn á Íslandi, langaði hann eða konu hans unga í kött og hann lét prenta fyrir sig fregnmiðann sem myndin efst er af. Nathan var tilbúinn að greiða heilar 10 kr. út í hönd fyrir heilbrigðan, þrílitan fresskött sem ekki var blá- eða gráleitur og allra síst málaður. Ég hef spurt afkomendur Nathans, hvor til væri mynd af þessum ketti, en þeir töldu svo ekki vera.

Ég skrifaði fyrir nokkrum árum grein um Nathan og köttinn ómálaða fyrir  tímaritið Rambam, sem ég ritstýrði hér í Danmörku um tíma. Sýnið nú menningalega tilburði og lesið dönskuna, því ég nenni ekki að snúa öllu því sem ég skrifaði þá yfir á íslensku.

Fregnmiðinn hans Nathans, þar sem hann lýsti eftir hentugum ketti, er varðveittur á Borgarskjalasafni Reykjavíkur, þar sem ég rakst eitt sinn á hann, þar sem hann hékk innrammaður á bakstigagangi.

Iceland's Nazi Ghosts

 

Earlier this year Rabbi Abraham Cooper of The Simon Wiesenthal Center criticized the annual broadcast of the Hymns of the Passion in Iceland. However, the 17th century anti-Semitic hymns are not the only spooks from the past haunting the Icelanders.  

The Nazi sympathies of one of Iceland´s leading authors of the 20th century create a stir in Iceland, long after his death. Gunnar Gunnarsson (1889-1975), a renowned author of his time, had clear cut Nazi sympathies, a fact that many Icelanders do not want to hear, see or listen to.

Gunnarsson published the bulk of his work in Denmark in Danish, where he was quite a significant author in the first half of the 20th century. Gunnarsson was actually considered several times for the Nobel Prize in literature. Gunnarsson was also a highly regarded author in Germany, and especially in Nazi-Germany where the elite took a great fancy to him. In Germany Gunnarsson was defined as the Icelandic farmer´s son, an image which tickled the aesthetics of the Nazis.

Gunnar Gunnarsson was also fascinated by the Third Reich. He was a member of the Nordische Gesellschaft, an organisation headed by Alfred Rosenberg, Heinrich Himmler as well as the butcher from Riga, Hinrich Lohse. Nordische Gesellschaft was an organisation, through which the thugs and criminals of the Nazi regime sought Scandinavian academic acceptance and cooperation. Plenty of intellectuals in Scandinavia were eager to participate in this Nazi charade, Gunnarsson being one of the most ardent supporters. He made numerous trips to Germany giving lectures and promoted conferences and shows for the Nordische Gesellschaft in Denmark as well as contributing to Der Norden, the monthly of the organisation. He received an honorary doctorate at a Nazi University in Germany and Nazi-Germany became his major source of income. In his native Iceland, Gunnarsson wrote a letter to Hitler praising the Anschluss, the annexation of Austria. The letter was published in an Icelandic daily.

The final salute of Gunnar Gunnarsson to Nazi Germany was his sudden trip from Iceland in early 1940 to Germany, where he gave lectures and read from his works in 44 different cities and towns. The visit was crowned by his personal meeting with Hitler on 20 March 1940 in the office of the Führer in Berlin. The personal photographer of Hitler, Heinrich Hoffmann, caught Gunnarsson together with Hinrich Lohse, leaving the meeting with Hitler. Lohse, who was also a farmer´s son like Gunnarsson, continued his career organizing the killing of Jews by the thousands in Latvia, while Gunnarsson returned to his Icelandic sheep-farm. After the war his Nazi sympathies were hushed down and he became one of the most ardent spokesmen of Nordic cooperation and a critic of Socialism in Iceland.

Recently the Icelandic historical/archaeological blog, Fornleifur, written by Dr. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson (and you are reading it by the way, in a special English version), dealt with the post war denial of Gunnarsson´s Nazi sympathies. The blog was among other things critical of a recently published biography on Gunnarsson, which claims he wasn´t a Nazi at all. A state-run institution in his name, Gunnarsstofnun, at his Bavarian style villa at Skriduklaustur in East-Iceland, doesn´t give detailed information about his co-operation with Nazi Germany.

On 16 September four photographs of Gunnarsson´s visit to Germany in 1940 were published on Fornleifur, (where Gunnarsson Nazi sympathies had been dealt with on an earlier occation) and one of them was donated to the Gunnar Gunnarsson research Center in East Iceland. The Icelandic State Broadcasting service, (RÚV), the same day published the photograph of Gunnarsson on the the steps of Hitler´s headquarters which had appeared on Fornleifur. However, after roughly two hours on the website of the state broadcasting service, the news item (here in a printscreen) and the accompanying picture vanished into thin air. No traces could be found of the this news item. Censorship had hit Iceland once again. In the 21th Century it was obviously not possible to show a photograph of an Icelander licking the boots of Nazi war criminals in the official media in Iceland.

The Icelandic broadcasting service which annually proudly broadcasts the reading of the anti-Semitic Hymns of the Passion, as the highlight of Icelandic culture, doesn´t seem to be comfortable publishing incriminating pictures of one of the main authors of Iceland fraternizing in the courts of Adolf Hitler. It is still to be seen who ordered the censorship.

There used to be something rotten in the State of Denmark, but its rapidly spreading.

Gunnar Gunnarson in Königsberg (Today the Russian Kaliningrad)

  

Gunnarsson thanks the inhabitants of the the city of Gera in Thüringen. Note how well ornated the literary enthusiast of Gera are. 

Gunnar Gunnarsson signes the Golden Book of the city of Reichenberg (Today the city of Liberec in the Czech Republic).

Hvað sagði Gunnar ?

Hvað sagði Gunnar þegar hann heilsaði á Hitler, en það gerði hann svo sannarlega þann 20. mars 1940. Sagði hann Gnädiger Herr eða einfaldlega Mein Führer. Ég giska á það síðara, enda tel ég Gunnar Gunnarsson hafa verið brennandi nasista, engu síðri en Norðmanninn Knut Hamsun.

Nýlega æsti ég mann og annan með því að halda nasisma Gunnars fram (sjá hér og hér) og benda á staðreyndir, sem ekki hefur verið hampað hingað til. Sumir vildu ekki trúa mér. En eins og Mark Twain skrifaði: Það er auðveldara að plata fólk, en að sannfæra fólk um það hafi verið platað.

Hér er svo myndin sem ég lofaði landsmönnum og lesendum mínum. Gunnar er hér nýkominn af fundi með Hitler í Berlín. Aríska svartfuglinn í lífverði Hitlers þekkjum við ekki, en sá feiti til vinstri er einn af morðhundum Hitlers í Lettlandi, Hinrich Lohse, sem var gildur limur í Nordische Gesellschaft líkt og Gunnar. Gunnar fór af fundinum með Hitler og slátraði litlum lömbum á Héraði, en Lohse drap gyðinga eins og flugur í Lettlandi.

Eftir öll þessi ár kemur þessi ljósmynd af eina Íslendingum sem talaði við Hitler nú fyrst fyrir sjónir Íslendinga. Var eitthvað að? Fræðileg hægðarteppa? Afneitun?

Gunnar var skáld í "góðum félagsskap", líkt og Laxness. Þeir voru "sjálfstæðir menn", en þrátt fyrir það allháðir ofurstefnum í útlandinu og þjónkunarsamir við útópíur. Þetta er einfaldlega staðreynd sem menn verða kyngja í stað þess að stinga höfðinu í sandinn. Gunnar var markaður af sínum samtíma. Eftir heimsstyrjöldina hentaði það ekki vel að hafa verið í kaffi hjá Hitler.

Ég er ekki í vafa um, að allar (hugsanlegar) Nóbelsverðlaunaóskir Gunnars hafi farið fyrir ofan garð og neðan, því svona mynd og aðrar af Gunnari og vitneskju um nasisma hans hafði Nóbelakademían í Svíþjóð séð og fengið. Þótt margir sænskir menningarvitar hefðu horft gapandi af aðdáun til nasismans, vildu fæstir þeirra muna eftir því að stríðinu loknu.

Í dag sendi ég myndina í hárri upplausn til Gunnarsstofnunar á Skriðuklaustri. Á hinu ríkisstyrkta menningar- og upplýsingasetri býst ég ekki við öðru en að menn hengi myndina upp á vegg í svörtum ramma með öðrum senum úr lífi Gunnars Gunnarssonar. Ég spái því að innan skamms verði þessi mynd einnig komin á heimasíðu Gunnarsstofnun og inn í sögubækur sem hingað til hafa sagt okkur að Gunnar hafi alls ekki verið neinn nasisti. Einar Már Guðmundsson getur nú hætt að ljúga Dani fulla um Gunnar.

Myndir birtist í tímaritinu Der Norden, Jahrgang 17, hefti 5. 1940.  Þetta rit var til á ýmsum menningarheimilum í Reykjavík hér um árið. En varð svo mjög sjaldgæft, og af öllu má dæma að Gunnar hafi fargað sínu eintaki.

Textinn við myndina hljómaði svo:

Der Führer empfing den bekannten isländischen Dichter Gunnar Gunnarsson. Gunnar Gunnarsson, der bei seinem Empfang durch den Führer vom Leiter der Nordischen Gesellschaft, Gauleiter und Oberpräsident Lohse, und vom Präsidenten des Großsen Rates der Nordischen Gesellschaft. Oberbürgermeister Staatsrat Dr. Dreschler, Lübeck, begleitet war, hat im Laufe des Winters in 44 deutschen Städten für die Nordische Gesellschaft mit großen Erfolg Vorlesungen aus seinen Werken abgehalten. (Aufn. Heinrich Hoffmann).

Þetta var ekki eina myndin sem birtist að skáldinu í Þýskalandi árið 1940. Nokkrar aðrar, þar sem hann las upp úr bókum sínum í ársbyrjun 1940, hafa einnig birst. Hér eru þær:

Gunnar Gunnarson les upp í Königsberg (sem heitir Kaliningrad í dag)

  

Gunnar þakkar íbúum Gera í Thüringen fyrir góðar móttökur. Takið eftir því hve vel merktir hinir bókmenntaáhugasömu borgarar eru.

Gunnar ritar nafn sitt í hina gylltu bók borgarinnar Reichenberg (í dag Liberec í Tékklandi)

Er kryppa Ríkharðs III fundin ?

 

Flestir þekkja krypplinginn, geðsjúklinginn og óþokkann Ríkharð III frá samnefndu leikriti Williams Shakespeares frá 1591. Við þekkjum einnig mörg hvernig Laurence Olivier gerði honum skil í kvikmyndaútgáfu leikritsins frá árinu 1955.

Ekki vilja allir Bretar sætta sig við Ríkharð III í meðferð Shakespeares og ýmissa leikara sem vildu sýna okkur hve góðir þeir voru að leika óþokka. Stofnaður hefur verið sjóður, The Richard the III Foundation, Inc. sem efla á rannsóknir á sögu Ríkharðs III. Meðal annars til að rétt við ímynd konungsins. Þessi sjóður hefur félaga í Bretlandi, í Bandaríkjunum og örugglega víðar. Hver vill ekki vera góður við krypplinga í dag. Það sem við þekkjum um Ríkharð hefur líka verið skrifað af andstæðingum hans, Tudor-ættinni, og sá hún sér akk í því að gera hið versta fól úr Ríkharði.

Nú fara fram fornleifarannsóknir í Leicester á Englandi, sem m.a. eru styrktar af sjóð þessum. Rannsóknirnar fara fram á bílastæði, þar sem hann er talinn hafa verið greftraður eftir orrustuna við Bosworth Akra árið 1485. Á bílastæðinu í Leicester hafa fornleifafræðingar grafið síðan í ágúst, en undir bílastæðinu stóð áður sú klausturkirkja sem maður veit að Ríkharður III var greftraður í.

Viti menn, þegar á fyrstu vikum rannsóknarinnar, sem stýrt er af fornleifafræðingum við háskólann í Leicester, hafa menn fundið beinagrind manns með kryppu (sjúka hryggjaliði) og örvarodd í höfuðkúpunni. Gröfin fannstí í kór kirkjurústarinnar.

Örin sýnir hvað bein krypplingsins fundust í Leicester

Konungaáhugi Breta eru auðvitað svo gífurlegur, að fyrir löngu er búið að finna afkomendur Ríkharðs III. Þá er að finna í Kanada. Þangað flutti bresk kona fyrir mörgum árum og giftist einhverjum Ibsen. Sonur hennar Michael Ibsen, 55 ára, sem fluttist til London og er þar húsgagnasmiður, hefur nú verið beðinn um að gefa DNA sýni úr sjálfum sér til að bera saman við DNA-ið úr beinagrindinni í Leicester. Ef hægt verður að sýna að móðurgen (mítókondríal gen) Ibsens séu þau sömu og í beinagrindinni er hægt að færa sterkar líkur að því að krypplingurinn undir bílstæðinu í Leicester sé Ríkharður III. En svo er aldrei að vita, kannski er Ibsen alls ekki kominn af Ríkharði, og getur þá beinagrindin samt sem áður verið af Ríkharði. Það verður kannski erfitt að sanna. Svo þarf erfðaefnið í beinagrindinni líka að henta til rannsóknanna, og það er enn óvíst.

Michael Ibsen tekur DNA sýni úr sjálfum sér fyrir framan fjölmiðlana. He looks a bit Royale with a lollipop!

 

Fjölmiðlasirkus í Leicester, nú spyrja menn sig hvort leggja eigi beinin til hinstu hvílu í Westminster Abbey, ef þau "reynast úr Ríkharði"

Maður leyfir sér þó að efast, og undrast að fornleifafræðingar taki þátt í svona fjölmiðlasirkus. En stundum er fornleifafræðin hundheppin líkt og óþokkinn.

Olivier í hlutverki Ríkharðs III

Lea var myrt i Sobibor

 

Lea Judith de la Penha frá Amsterdam í Hollandi varð aðeins 6 ára. Líf hennar var tekið af henni á hrottalegan hátt vegna haturs sem gýs öðru hvoru upp í Evrópu. Hún var myrt ásamt 165.000 öðrum trúsystkinum sínum í útrýmingarbúðunum í Sobibor í Suður-Póllandi. Talið er að um 200.000-250.000 manns, flest gyðingar, hafi verið myrtar í Sobibor á árunum 1942-43.

Nú hefur hópur fornleifafræðinga undir stjórn ísraelska fornleifafræðingsins Yoram Haimis rannsakað leifar helfararinnar í útrýmingarbúðunum í Sobibor. Þeir hafa meðal annars fundið lítið ferhyrnt merki úr áli, sem á hefur verið slegið nafn Leu Judith de la Penha. Lea litla hefur líklega borið þetta merki, eða taska hennar, er hún var flutt til Sobibor með foreldrum sínum.

Lea Judith de la Penha fæddist þann 11. maí árið 1937 í Amsterdam. Foreldrar hennar voru Judith de la Penha-Rodriques Parreira og David de la Penha. Þau voru flutt nauðug í gripavögnum frá Hollandi árið 1943 til Sobibor útrýmingarbúðanna í Suður-Póllandi. Þar voru Lea litla og foreldrar hennar myrt þann 9. júlí 1943.

De la Penha fjöskyldan var stór fölskylda í Hollandi fyrir 1940, en meirihluti meðlima hennar var myrtur í Helförinni. Eins og nafnið bendir til átti fjölskyldan ættir sínar að rekja til Portúgals og Spánar. Frá Portúgal flýðu gyðingar undan trúarofsóknum kaþólsku kirkjunnar og annarra yfirvalda á 16. og 17. öld, m.a. til Niðurlanda.

 

De la Penha fjölskyldan í heimsókn hjá kristnum vinum/ættingjum. Lea er fremst á myndinni.

Lea de la Penha endaði ævi sína í gasklefa í Sobibor eins og flestir aðrir gyðingar þar. Hún var ein 4300 gyðinga af portúgölskum uppruna í Hollandi sem myrtir voru í helförinni. 90% allra sefardískra gyðinga í Hollandi voru myrtar í Helförinni og 75% allra gyðinga Hollands, um 101.000 gyðingar frá Hollandi voru sendir til fanga- og útrýmingarbúða, 96.000 þeirra voru myrtir. 34,313 gyðingar frá Hollandi voru myrtir í Sobibor.

Á 17. Og 18. öld voru og urðu sumar af portúgölsku flóttafjölskyldunum meðal ríkustu fjölskyldna Hollands. Á 20. öld var de la Penha fjölskyldan ekki lengur meðal auðugra portúgalskra gyðingaætta Hollands og höfðu því meðlimir hennar gifst út fyrir hópinn, annað hvort gyðingum af þýskum og pólskum uppruna, eða kristnum hollendingum. Einn forfaðir flestra meðlima de la Penha ættarinnar var þó mjög ríkur á fé, en það var Josef de la Penha kaupmaður í Rotterdam, sem eignaðist Labrador. Vilhjálmur 3. af Óraníu, sem gerðist konungur Englands gaf Josef de la Penha Labrador árið 1697 fyrir veitta aðstoð. Gjafabréfið er enn til. Ýmsir afkomendur Josefs de la Penha hafa reynt að endurheimta Labrador, en án árangurs.

Minnismerki í Sobibor. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2001

Sobibor 2001

Ég kom til Sobibor árið 2001 með hópi fræðimanna frá Dansk Center for Holocaust og Folkedrabsstudier (DCHF) í Kaupmannahöfn ásamt framhaldsskólakennurum. Við vorum á ferð um Pólland til að skoða útrýmingarbúðir og aðra staði sem tengjast sögu helfararinnar í Póllandi. Á DCFH vann ég í tvö ár og voru rannsóknir mínar á örlögum gyðinga í Danmörku m.a. til þess að DCHF var stofnað árið 2000.

Hópurinn, sem heimsótti Sobibor haustið 2001, sá hvernig pólskir fornleifafræðingar höfðu grafið á ýmsum stöðum í Sobibor, en nú er svæðið að mestu hulið furuskógi. Rannsókn, eða réttara sagt frágangur pólska fornleifafræðingsins Andrzej Kola við háskólann í Torun var að mínu mati vægast sagt ekki til mikils sóma og lítið hefur birst af niðurstöðum. Hann fann þó hluta fjöldagrafar sem var svo djúp að ekki var hægt að grafa dýpra niður í vegna grunnvatns. Talið er að gröfin hafi verið allt að 5 metra að djúp. Lík voru einnig brennd í Sobibor og í lok stríðsins voru lík grafin upp til að brenna þau. Vegna vangetu Kolas til að gefa út niðurstöður sínar hafa rannsóknri hans verið skotspónn sjúkra sála sem telja og vilja hald að helförin sé ein stór lygi og samsæri. Þess vegna er gott að heyra um þær mörgu niðurstöður sem rannsóknir undir stjórn Yoram Haimis hafa leitt í ljós. Hér er hægt að lesa grein eftir hann, þar sem hlutar fyrri niðurstaðna af rannsóknum í Sobibor eru lagðar fram.

Hola um 3,5 metra djúp, sem hefur innihaldið mikið magn af brunaleifum. Þarna rannsakaði fornleifafræðingurinn Andrzej Kola árið 2001. Samkvæmt einni grein eftir hann frá 2001 var þarna hús.  Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2001.

Bláa pílan sýnir gryfju þá sem ég ljósmyndaði árið 2001. Hún er kölluð "Building B", en þarna hefur varla verið nokkur bygging en mikið var af ösku, kolum  og rusli sem hefur verið kastað í þessa gryfju.

Hópinum sem ég fylgdi til Sobibor árið 2001 var tjáð, að rannsóknunum Andrzej Kolas væri lokið, en ýmsir fundir höfðu verið skildir eftir á glámbekk, og ekki fyllt upp í nokkrar holur suður af þeim fjöldagröfum sem hann fann. Einn menntaskólakennari sem var í för með okkur hafði tekið brot úr öskju úr bakelíti, sem líklega er hollensk sem lá með öðrum fundum á kanti mikillar gryfju. Hann lét mig hafa brotið og ég geymi það enn. Ég reyndi lengi að hafa samband við pólska fornleifafræðinginn Kola sem stjórnaði rannsóknunum í Sobibor, en fékk aldrei svar. Nú mun ég hafa samband við Yoram Haimi til að koma gripnum í réttar hendur.

Brot úr loki úr bakelíti sem lá á glámbekk eftir fornleifarannsóknir í Sobibor árið 2001. Ef einhver hefur hugmynd um hvað WB stendur fyrir væri ég fekinn að fá upplýsingar. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2012.

 

Mynd frá ranssóknum Yoram Haimis í Sobibor.

 

Svo talað sé um fórnarlömb

Þess má geta, að sá sem þetta ritar varð í Sobibor "fórnarlamb" mannýgra moskítóflugna, sem réðust á ökkla mína. Dóttir mín, Lea, hafði gefið mér í afmælisgjöf sokka með mynd af Andrési Önd á skaftinu, sem hún hafði fundið með móður sinni í Netto-verslun í Kaupmannahöfn. Ég var einmitt í þessum sokkum sem Lea gaf mér í Sobibor. Flugan sótti í Andrés Önd og stakk hann í sífellu og saug, en það var náhvítur ökklinn á mér sem varð fyrir barðinu á varginum en ekki öndin. Ég bólgnaði mjög illa upp um kvöldið og varð daginn eftir að leita mér læknis í Lublin, með fætur sem meira líktust fótum fíls en manns. Meðan ferðafélagar mínir fóru m.a. til Majdanek. Læknir nokkur á slysadeild spítala, sem var skammt frá Hóteli okkar. Hann sprautaði mig og gaf mér lyfseðil. Lyfin hjálpuðu strax og eftir tvo daga gat ég aftur gegnið í skóm. Eftir það kallaði ég lækni þennan sem hjálpaði mér Töframanninn frá Lublin.