Pípusaga úr Strákey

Hér kemur góð blanda úr tóbakspung Fornleifs, blanda af sterku tóbaki sem ýmsir hafa hjálpað til með að rækta.

Verkefnið Allen die willen naar IJsland gaan, eða Allir vildu þeir til Íslands fara, er komið á fulla ferð. Verkefninu er ætlað að varpa ljósi á tengsl og verslun Íslendinga við Hollendinga á 17. og 18. öld. Ég er einn þátttakenda í verkefninu, en aðrir þátttakendur koma bæði frá Íslandi og Hollandi. Verkefnið er styrkt af RANNÍS.

Meðal þess sem gerst hefur í lok sumars er að dr. Ragnar Edvardsson, sem fer fyrir verkefninu, fór við annan mann út í Strákey á Ströndum (Strákey er ásamt Kóngsey úti fyrir Eyjafjalli milli Bjarnarfjarðar og Kaldbaksvíkur) til að gera forrannsókn á meintri hvalveiðistöð. Eftir nokkrar skóflustungur og örlítið skaf og krukk var ljóst að Ragnar hafði reiknað það rétt út líkt og oft áður, enda er Ragnar aðalsérfræðingur landsins í hvalveiðistöðvum á Íslandi á 17. öld. Leifar eftir Hollendinga fundust í eyjunni.

Meðal þeirra forngripa sem komu upp á yfirborðið í Strákey í september voru tvö krítapípubrot (A og B hér fyrri neðan), sem Ragnar sendi mér myndir af. Brotin er ég nú búinn að láta hollenska sérfræðinga greina og niðurstöðurnar eru einstaklega skemmtilegar og áhugaverðar. Þær koma sömuleiðis heim og saman við ritheimildir um hvalveiðarnar við Ísland á því tímabili sem pípurnar eru frá.

A) Pípuhaus

Þetta er lítill haus og tunnulaga, sem er lögun sem bendir til fyrri hluta 17 aldar. Á hælnum er merki : A sem standandi róðukross gengur í gegnum. Hægra megin við A-krossinn virðist einnig vera bókstafurinn A, en minni en sá sem ber krossinn. Bókstafurinn I á einnig að vera til vinstri við A-Krossinn, en sést illa.

Samkvæmt einum fremsta sérfræðingi Hollendinga í pípum, Don Duco við Pípusafnið í Amsterdam, sem ég hafði samband við, er pípuhausinn af gerð og lögun sem bendir til þess að pípan sé frá því 1630-40 og að hausinn gæti verið af pípu sem gerður var í Amsterdam eða Gouda. Nánari athugun og eftir að ég hafði samband við Jan van Oostveen fornleifafræðing og sérfræðing í krítarpípum gaf betri árangur.

Van Oostveen gat upplýst að stimpillinn á hæl pípunnar væri búmark pípugerðarmanns sem bar nafnið IA. Bókstafurinn I hefur ekki stimplast vel á hæl pípunnar í Strákey. IA gætu hugsanlega verið annað hvort Jacob Adams eða Jan Atfoort, sem framleiddu pípur í Amsterdam ca. 1630-40. Jan van Oostveen tekur fram að ekki sé fullvisst hvort þessara tveggja manna hafi framleitt pípuna.

Flestir tóbakspípugerðarmenn í Amsterdam, sem á annað borð merktu sér pípur sínar í byrjun 17 aldar, voru aðfluttir og erlendir að uppruna og flestir fluttir þangað frá Lundúnum og nánustu sveitum ensku höfuðborgarinnar. Jan Atvoort hét upprunalega John Atford (eða Hatford) og var ættaður frá "Sitnecoortne" (sem er mjög líklega þorpið Sutton Courtenay suður af Oxford). Í Amsturdammi bjó hann við Heiligeweg í hjarta borgarinnar, þar sem hann framleiddi pípur á tímabilinu 1625-1640. Jacob Adams kemur einnig til greina sem maðurinn sem bjó til pípuna sem fannst í Strákey fyrr í september. Hvor þeirra var framleiðandinn verður ekki skorið úr um að svo stöddu.

Teikning af sams konar pípu og fannst í Strákey árið 2016. Teikning Amsterdam Pipe Museum.

Ljósmynd Jan van Oostveen

B) Brot af pípulegg

Brot af krítarpípuleggur, sem fannst í september 2016 í Strákey á Ströndum. Ljósm. Ragnar Edvardsson

Er ég hafði samband við Jan van Oostveen fornleifafræðing, sem er m.a. sérfræðingur í krítapípum, gat hann hann frætt mig um að pípuleggurinn sem fannst nýlega í Strákey væri frekar frá Gouda svæðinu og væri frá tímabilinu 1630-40. Hann upplýsir að skreytið sé óalgengt á pípum framleiddum í Amsterdam, en hins vegar að sama skapi algengt kringum Rotterdam og Gouda. Að sömu niðurstöðu komst Don Duco er upplýsti stutt og laggott: "The pipe stem is Gouda make, c. 1630-1635".

Einnig bar ég undir Jan van Oostveen brot af pípulegg sem fannst á Strákatanga árið 2007 (sjá mynd). Á Strákatanga á Ströndum(sem liggur á tanga við Hveravík sem áður hét Reykjarvík við norðanverðan Steingrímsfjörð) var einnig hvalveiðistöð sem Ragnar Edvardsson hefur rannsakað. Ég hafði fundið brot með sams konar skreyti og á pípuleggnum frá Strákatanga. Ég fann hliðstæðuna í skýrslu frá rannsókn í bænum Gorinchem sem ekki er allfjarri Rotterdam. Skýrsluna hafði Jan van Oostveen ritað. Mikið rétt, pípur með sama skreytinu og á leggnum sem fannst á Strákatanga árið 2007 hafa samkvæmt Jan von Oostveen fundist í bæjunum Rotterdam, Gorinchem, Breda, Den Bosch og Roermond og er hægt að aldursgreina þær til 1630-1645. Jan van Oostveen telur að pípur þessar séu framleiddar í Rotterdam og hafi haus pípunnar verið án skreytis. Hann hefur skrifað um þessar pípur (Sjá Oostveen, J. van (2015), s.77).

Ritheimildir

Nú vill svo til að á þeim árum sem ofangreindar pípur í Strákey og Strákatanga voru búnar til voru Hollendingar við hvalveiðar á Íslandi. Ekki þó í leyfisleysi og í trássi við reglur einokunarverslunarinnar. Verð á hvalalýsi hækkaði um 1630 eftir mikla lægð sem dregið hafði úr hvalveiðum við Ísland um tíma. En nú hafði Islands Kompagnie verslunarfélagið (stofnað 1619, sjá t.d. hér) sem hafði töglin og hagldirnar í versluninni á Íslandi, orðið þess vísari hve arðbærar hvalveiðar væru. Félagið vildi fara út í hvalveiðar og koma í veg fyrir hvalveiðar annarra. Því var haft samband við krúnuna og konungur veitti félaginu einkarétt á hvalveiðum við Ísland með konungsbréfi dagsettu 16. desember 1631. En félagsmenn höfðu hins vegar litla sem enga reynslu af hvalveiðum og vantaði skip til slíkra veiða. Þess vegna var haft samband við mann í Kaupmannahöfn, Jan Ettersen að nafni, sem hafði reynslu af slíku. Öll skip sem stunduðu hvalveiðar fyrir Islands Kompagnie við Ísland á 4. áratug 17. aldar voru því hollensk sem og áhafnir þeirra. Skip Íslenska kompanísins voru tekin á leigu í Rotterdam og Delfshaven, sem lá nærri Rotterdam og er í dag hluti af Rotterdam.

Jan Ettersen var tengdasonur Christoffers Iversens sem var rentuskrifari (fjármálaráðherra). Iversen var vellauðugur og stundaði við hlið embættisgjörða sinna í fjálmálunum mikla verslun við Holland. Gegnum sambönd Iversens komst Ettersen í samvinnu við kaupmanninn Harmen Bos og bróðurson hans Pelgrum Bos í Amsterdam. Þeir voru báðir ættaðir frá bænum Delfshaven við Rotterdam og áttu þar skip með öðrum kaupmönnum. Þeir Bossarnir í Amsterdam sköffuðu skipin og áhafnir. Forstjóri hvalveiða Islandske kompagnie var Jacob Sebastiansz Coel, sem búsettur var í Kaupmannahöfn en átti einnig ættir að rekja til Delfshaven nærri Rotterdam.

Meðal þeirra skilyrða sem konungur setti fyrir leyfisveitingunni til handa Islands Kompagnie i Kaupmannahöfn árið 1631 var, að mannað yrði skip, eins konar birgðaskip og flutningaskip, sem einnig var hugsað sem landhelgisskip, sem með vopnum ef nauðsyn var, kæmu í veg fyrir hvalveiðar annarra, Dana eða Hollendinga, sem í leyfisleysi veiddu hval við Ísland.

Skipið de Jager (Veiðimaðurinn) að minnsta kosti 150 lesta skip frá fra Delftshaven var sent með hvalveiðiskipunum til að þjóna þeim skilyrðum sem kóngur setti. Um borð voru:

14 gotlingar (fallstykki), 2 stenstykker (fallbyssur fyrir steinkúlur), 6 "donder bussen" (dúndurbyssur) og 12 muskettur (rifflar) með tilheyrandi skotfærum.

Áður en de Jager var sent til Íslands til að vernda "hollenskar" hvalveiðar Islands Kompagnie á Ströndum, hafði það og skipstjóri þessi til margra ára, Dirch Cornelisz (Cornelíusarson) t'Kint siglt á Frakkland og suðlægari lönd til að ná í vín fyrir Hollandsmarkað.

Hvort það var t'Kint sem tottaði pípurnar í Strákey og á Strákatanga skal ósagt látið, en þar sem pípurnar voru frá heimaslóðum hans og faktoranna sem útveguðu skipið, og meðan að engir aðrir máttu veið hval við Ísland á þeim árum sem pípurnar eru tímasettar til, er varla nokkur vafi á því að pípurnar eru komnar í Strákey og á Strákatanga úr þeim flota hvalveiðiskipa sem skipið de Jager fylgdi til Íslandsmiða á 4. áratug 17. aldar.

Hér sjáum við ljóslega hve ritheimildirnar og fornleifafræðin geta leikið léttilega saman, þó menn séu ekki að skálda á kjánalega hátt eins og oft hefur hent í íslenskri fornleifafræði á síðari árum. Fornleifafræðingar sem hafna ritheimildum vaða einfaldlega í villu og vita ekki hvers þeir fara á mis. Hinir sem búa svo til góðar sögur, t.d. um eskimóa og fílamen á Skriðuklaustri eða stærsta klaustur í Evrópu á Suðurlandi fyrir sjónvarpið og aðra miðla eru einnig í einhverju fræðilegu hallæri.

Ekki þurfti nema tvö pípubrot sem fundust við frumrannsókn og vandlega rannsókn á brotunum til að sýna okkur og staðfesta hve merkileg tengsl Íslands við Holland voru fyrr á öldum.

Að mati Fornleifs eru pípubrotin úr Strákey með merkari fundum fornleifavertíðarinnar árið 2016, þó þau hafi ekki enn komist í sjónvarpið. En ekki er að spyrja af því. Áhuginn á Vestfjörðum er í takt við vitsmuni þeirra sem starfa á RÚV.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson/Í verkefninu Allen die willen naar IJsland gaan (2016)

Heimildir:

Dalgård, Sune 1962. Dansk-Norsk Hvalfangst 1615-1660: En studie over Danmark-Norges Stilling i europæisk merkantil Expnasion. C.E.C. Gads Forlag.

de Bruyn Kops, Henriette 2007. A spirited Exchange:The Wine and Brandy Trade beteen France and the Dutch Republic in its Atlantic Framework, 1600-1650. Brill, Leiden-Boston., s. 161.

Duco, Don 1981. De kleipijp in de 17e eeuwse Nederlanden. BAR V 1981.

Friederich F.H.W. 1975. Pijpelogie. A.W.N.-mnonografie no.2, 1975.

Oostveen, J. van, 2015. Tabak, tabakspijpenmakers en hun producten in Rotterdam (1600-1675). BOOR notitie 19, Rotterdam, (sjá síðu 77, mynd 100).

Paulsen Caroline Paulsen, Magnús Rafnsson og Ragnar Edvardsson, 2008. Foreign Whaling in Iceland: Archaeological Excavations at Strákatangi in Hveravík, Kaldrananeshreppi 2007. Data Structure Report. NV nr. 5-08. Bolungarvík: Náttúrustofa Vestfjarða.

Rafnsson, Magnús og Ragnar Edvardsson 2011. Foreign Whaling in Iceland: Archaeological Excavations at Strákatangi in Hveravík, Kaldrananeshreppi 2010. Field Report. NV nr. 5-11. Bolungarvík: Náttúrustofa Vestfjarða.

Simon Thomas, Marie 1935. Onze IJslandsvaarders in de 17de en 18de Eeuw: Bijdrage tot de Geschiedenis van de Nederlandsche Handel en Visscherij. N.V. Uitgevers-Maatschappij ENUM, Amsterdam.

Upplýsingar vinsamlegast veittar í tölvupóstum af Don Duco 15.9.2016 og Jan van Oostveen 29. og 30. 9. 2016.

Jews are still not welcome in Iceland

Last weekend I attended Mr. Felix Rottberger's birthday party. My good friend Felix, who is the first Jew born in Iceland, celebrated his 80th birthday. The birthday party was not held in Iceland but in Germany. His parents fled from Berlin to Iceland in 1935, later to be expelled by Icelandic officials in 1938.

Only a few people in Iceland fought openly for the rights of the family to stay there. Among them was a Danish diplomat, the first secretary in the Danish embassy in Reykjavik, C.A.C. Brun, who managed to delay the expulsion of the family to Germany and prevent that the family was shipped back to Germany in 1938. The Icelandic Government prepared a letter in Danish and German to the Danish authorities, in which the government announced that if Denmark didn't want the Jews expelled from Iceland in Denmark, Iceland would pay for their further deportation to Germany.

The exile in Denmark was not a very hospitable one either. Finally in 1955 after years of post-war harassment by Danish authorities Felix' parents Hans and Olga Rottberger moved to Germany with all their children and settled in Konstanz in the South of Germany. Later Felix moved to the city of Freiburg near the border to France and Switzerland, where he worked for decades as the caretaker of the old Jewish Cemetery in Freiburg.

When I received my invite to Felix Rottberger's birthday Party in August, I immediately began trying to get Iceland to invite Felix and his wife Heidi to Iceland to visit the country that expelled him at the age of two.

Felix, who is man of no great means, has as a devout Jew a longing to visit the grave-sites of his grandmother Helene Mann and her son and brother of Felix' mother, Hans Mann. My intention was for Felix to see the good things happening in the country which could not accept him 78 years ago and among other things to meet with the Jews living in Iceland.

The newly elected president of Iceland, historian Guðni Th. Jóhannesson, was immediately prepared to invite the Rottbergers to a reception and a grand dinner at his residence south of Reykjavík when they come to Iceland. However, an Icelandic president is not a man with the same power in the Icelandic society as the president of the USA or France have in their countries respectivly. The office of the Icelandic President is a tiny institution with a very limited budget. Thus the president advised me to contact the Icelandic government, i.e. the Foreign Ministry. I immediately wrote to the foreign minister, Mrs. Lilja Dögg Alfreðsdóttir, who asked her permanent secretary to respond. The ministry on behalf of the government in office condition such an invite by handing the responsibility for it to the University of Iceland, where in the view of the ministry there should be held a conference in connection with an invite to Felix Rottberger.

When the media in Iceland are at the same time reporting about a record bad financial situation for Icelandic Universities, such an conference and invitation to Felix Rottberger wasn't anything which could be arranged in the nearest future. And a conference on what is the Foreign office thinking about, one must ask? Whom to blame for expelling Jews from Iceland in the later 1930ies? We know all the details. The research has clarified the crimes. The political parties responsible, and in office at that time, where the very same parties which are in office today.

Maybe someone is eager to discuss who was most anti-Semitic, the Independence Party (Sjálfstæðisflokkur) or the centre-right liberal Progressive Party (Framsóknarflokkur). Actually members of both parties were in the 1930s well inspired and fascinated by the Nazi ideology, and in the post-War period even members of a small Icelandic Nazi party were incorporated in the Independence Party. Some of the former Nazis where promoted to important and high positions in Icelandic post-WWII Society.

Felix, with the black hat and his Israel-tie, surrounded by his siblings, relatives, children and grandchildren in Freiburg on 24 September 2016. All photos  by Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

The coming elections for the Icelandic parliament (Alþingi), at the end of October, were triggered after the fall of Prime-Minister Sigmundur Davíð Gunnlaugsson, after he and his wife were exposed in the Panama Papers revelation as major Icelandic owners of off-shore assets well hidden from the tax office of the Icelandic welfare state.

The former PM, who is hoping for a swift come-back after the Panama Paper scandal, has blamed his fall on an international conspiracy lead by the Jewish business magnate George Soros. The blaming-it-on-George Soros - phenomenon is widely seen in Nazi and right extreme circles. Now Soros is also to blame for the moral perversion of a former Icelandic Prime Minister. The present foreign minister, who could not see the moral importance in inviting a Jew who was expelled from Iceland 78 years ago supports the candidate for the PM-office in the coming election, who blames his own cock-ups on Soros.

Could it be that Foreign Minister Mrs. Alfreðsdóttir also believes that George Soros was behind the alleged conspiracy against the former Prime Minister? At least she now openly supports a person who is in the habit of blaming his mistakes on a Jewish businessman and a Holocaust-survivor.

 There will be another government after the present one, which I sincerely hope will invite Mr. Rottberger to Iceland. Let's hope that a new government doesn't condition an invite for Mr. Rottberger with a seminar on the situation in Gaza.

Icelanders must learn to take collective responsibility for past mistakes and not blame all things bad which happen in Iceland on foreigners and the surrounding world. The blaming game, and in particular blaming the foreigners, and in extreme cases blaming the Jews for home-made mishaps, seems to be the main weakness of the Icelander, whenever there is the slightest trouble or crisis on the home front.

Icelander expelled Jews in the 1930s and have since than had a very strict and reclusive immigration policy were the "uniqueness" of the population has been seen as one of the arguments for admitting as few new settlers as possible. In 1939 one heard the same arguments for expelling the Rottberger-family as one hears for not admitting Syrian war-refugees today.

Since Icelanders, all 330.000 of them, are so unique and so eagerly want to play a role among the nations (which is also a phrase not so seldom heard), why not publicly apologize for the bad treatment of Jewish refugees in the 1930s and let an old man feel that he is welcome in Iceland after all the years of official silence since his family was cast out of Iceland in 1938?

The warm-hearted nature and wits of Mr. Rottberger is something Iceland would have benefited from if he had been allowed to become an Icelandic citizen. There is still time to become acquainted with him. Iceland can in fact still learn a lot from the world which surrounds it. People elsewhere are not so different from Icelanders.

Photo Vilhjálmur Örn Vilhjalmsson

On 4 October 2016 Felix Rottberger will be decorated by the German president Joachim Gauch with the Verdienstorden der Bundesrepublik Deutschland in Berlin. Felix receives this honour for his lifetime efforts to educate about the Holocaust and the fate of the Jews in Germany. That mitzvah has become one of the most important ones in Felix Rottberger's life. Now Felix can call himself a "Ritter" (Knight) - A Knight of the Holocaust education and remembrance: Such knights are important in times where so many people try to forget or distort the memory.

From the web of the German President

Felix Rottberger, Freiburg im Breisgau
Verdienstkreuz am Bande

Der ehemalige Mitarbeiter der jüdischen Gemeinde in Freiburg hat sich als Zeitzeuge bei der Erinnerungsarbeit große Verdienste erworben. 1935 flohen seine Eltern vor dem NS-Regime zuerst nach Island, wo er geboren wurde, 1938 mit ihm weiter nach Dänemark. Dort musste er sich getrennt von seinen Eltern verstecken und lebte in ständiger Angst, entdeckt zu werden. Um die Auswirkungen von Rassismus und Nationalismus zu verdeutlichen, geht Felix Rottberger seit langem in Schulen und Begegnungsstätten, diskutiert mit jungen Menschen über die Zeit des Nationalsozialismus und schildert eindringlich das Verfolgungsschicksal seiner Familie. Zudem bietet er für Schulklassen und Gruppen immer wieder Führungen in der Synagoge und auf dem jüdischen Friedhof in Freiburg an, bei denen er auch anschaulich jüdische Sitten und Gebräuche vermittelt. Mit seinem großen persönlichen Einsatz hat Felix Rottberger in Freiburg eine besondere "Kultur des Miteinander" geprägt.

Ritter Rottberger

Í gærkveldi sat ég eftirminnilega afmælisveislu Felix Rottbergers í Freiburg am Breisgau í Suður-Þýskalandi, er hann hélt upp á 80 ára afmæli sitt. Reyndar var afmælisdagurinn þann 16. sl. en veislan var haldin í gær í samkomuhúsi í austurhluta Freiburg ekki allfjarri heimili Felix, en hann býr í húsi í eigu gyðingasafnaðarins í Freiburg sem stendur við grafreit gyðinga, þar sem hann starfaði löngum sem umsjónar og gæslumaður.

Sjá nýlega færslu um Felix hér

Því miður gat ég ekki fært honum gjöf frá Íslandi, nema gott boð frá forseta Íslands, Guðna Th. Jóhannessyni sem er reiðubúinn að opna dyr sínar og bjóða til veislu til heiðurs Felix á Bessastöðum. Það er gott til þess að vita að flóttamenn séu einnig velkomnir þar á bæ. Það ættu Íslendingar að muna sem hatast út í flóttamenn nútímans og muna að þeir heyrast æði oft fara með sömu hatursyrðin um flóttamenn okkar tíma og þau fúkyrði sem féllu um gyðinga á Íslandi á 4. áratug 20. aldar.

Því miður gat íslenska ríkisstjórnin ekki boðið Felix nema að stinga upp á því að það yrði gert í tengslum við Háskóla Íslands, sem er vitaskuld í fjársvelti og hefur engin tök á að bjóða mönnum nema að fyrirvari sé góður. Utanríkisráðuneytið stakk upp á ráðstefnu. Um hvað, mætti maður spyrja? Kannski um hverjir voru meiri nasistar Framsóknarflokkurinn eða Sjálfstæðisflokkur á 4. áratug síðust aldar. Það er óþörf spurning. Svarið er einfalt og þarfnast ekki ráðstefnu. Gyðingahatarar voru til í báðum flokkum og jafnvel einnig í Alþýðuflokknum. Kannski vilja menn nota tækifærið til að ræða Palestínu yfir hausmótunum á gyðingi sem var vísað úr landi á Íslandi fyrir 78 árum síðan? Hvað varð um íslenska gestrisni.

Rottberger sjálfur hefur mestan áhuga á að heimsækja grafir ömmu sinnar, Helene Mann, og móðurbróður síns, Hans Mann.

Felix ásamt tveimur barnabarna sinna í veislunni í gær.

Áður en gengið var í veislusal í Freiburg í gær kom hún "Ilse", og söng vísur og eina mjög blauta, enda Ilse á höttunum eftir hvaða karli sem er og tilkynnti það á allan mögulegan og ómögulegan hátt. Vakti þetta óneitanlega mikla kátínu gesta. Einstaklega gott uppistand hjá Fräulein Ilse. Hún hefði örugglega ekkert á móti því að fá boð til Íslands, þar sem hún gæti náð sér í sveitamann (Framsóknargaur) og tugtað hann aðeins til og átt með honum börn og buru þegar hún væri ekki að þvo rykið og mál steinana meðfram vegunum hvíta.

Vona ég að íslensk stjórnvöld endurskoði ákvörðun sína, eða einhver önnur stofnun, t.d. íslenska þjóðkirkjan sem að mestu þagði þunnu hljóði í stað þess að hjálpa gyðingum, og bjóði Felix Rottberger og konu hans til Íslands, til að sýna að hann sé velkominn til þess litla lands sem sem svo lítilmótlega vísaði honum og fjölskyldu hans úr landi fyrir 78 árum síðan.

Það er ekkert að óttast hann er ekki terroristi frekar en 99,99999 prósent allra flóttamanna. Þeir sem hatast út í útlendinga í nauð eru hinir sönnu hryðjuverkamenn.

Felix Rottberger er nú riddari

Í tilefni af afmæli Felix Rottberger var honum veitt riddaratign í Þýskalandi. Ekki væri dónalegt ef Guðni Th. Jóhannesson forseti Íslands gæti séð til þess að einn lítill fálki flygi á brjóstið á Felix þegar hann loks kemur til landsins - þar sem hann fæddist -  en þar sem mátti ekki eiga heima.

Þýskaland, þýska ríkið, hefur nú veitt honum Verdienstkreuz am Bande og því fylgir riddaratign - og mun hann taka við nafnbótinni við athöfn í Berlín á næstunni. Hér má lesa rökin fyrir þessum heiðri og þar er Íslands vitaskuld getið - án þess þó að níðingsverk stjórnvalda sé nefnt. Íslensk yfirvöld létu þau dönsku vita, að ef Danir vildu ekki skjóta skjólshúsi yfir fjölskylduna, þá borgaði Ísland fyrir brottvísun þeirra frá Danmörku til Þýskalands. Já, þá voru menn svo sannarlega tilbúnir að borga.

Ég óska Felix innilega til hamingju með riddaratignina, og ef Ísland getur ekki boðið riddurum fæddum á Íslandi til landsins, er ég hræddur um að Ísland sé á andlegu flæðiskeri statt. Hugsið um það á þessum sunnudegi.

Felix Rottberger, Freiburg im Breisgau
Verdienstkreuz am Bande

Der ehemalige Mitarbeiter der jüdischen Gemeinde in Freiburg hat sich als Zeitzeuge bei der Erinnerungsarbeit große Verdienste erworben. 1935 flohen seine Eltern vor dem NS-Regime zuerst nach Island, wo er geboren wurde, 1938 mit ihm weiter nach Dänemark. Dort musste er sich getrennt von seinen Eltern verstecken und lebte in ständiger Angst, entdeckt zu werden. Um die Auswirkungen von Rassismus und Nationalismus zu verdeutlichen, geht Felix Rottberger seit langem in Schulen und Begegnungsstätten, diskutiert mit jungen Menschen über die Zeit des Nationalsozialismus und schildert eindringlich das Verfolgungsschicksal seiner Familie. Zudem bietet er für Schulklassen und Gruppen immer wieder Führungen in der Synagoge und auf dem jüdischen Friedhof in Freiburg an, bei denen er auch anschaulich jüdische Sitten und Gebräuche vermittelt. Mit seinem großen persönlichen Einsatz hat Felix Rottberger in Freiburg eine besondere "Kultur des Miteinander" geprägt.

Heidi Rottberger, eiginkona Felix Rottberger, tilkynnir gestum, með tárin í augunum, að eiginmaður hennar hafi hlotið Verdienstkreuz Þýskalands og hann þakkaði henni og sagðist aldrei hafa getað orðið það án hennar, enda er Heidi hans hans stóra hjálparhella og hefur borið 5 börn þeirra hjónanna. Myndina efst tók ég í byrjun mánaðarins, er Felix var á ferð í Danmörku og hélt fyrirlestur á eyjunni Møn. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

"Upplifunin var hræðileg"

Það er ekki að hverjum degi að fjölmiðlarnir færa manni brandarana á silfurfæribandi. Annan hvern dag, er víst nærri lagi.

Við frétt á visir.is er mynd þar sem má lesa að:

"farþegi í vélinni sem nauðlenti á Keflavíkurflugvelli hafi sagt upplifunina hræðilega"

og þetta stendur vel að merkja undir mynd af vígalegum manni sem heldur því fram að landnámið hafi hafist fyrr en fréttir herma. Ég klikkaði á vígalega manninn, því ég var eitt augnablik farinn að halda að dr. Bjarni F. Einarsson væri flugdólgur sem hefði valdið nauðlendingu á heilli vél af Landnámsheittrúarfólki á heimleið úr Víking í Glasgow.

Fyrir einhverja getur það vitaskuld verið hræðilegt upplifelsi að landnámið sé flutt til í tíma og ótíma, en ég tek það nú rólegar en nauðlendingu, þó dr. Bjarni segist búinn að finna rústir frá því fyrir "hefðbundið" landnám. Ég hjó eftir því að hann nefndi ekki rústir í Vestmanneyjum, landnám sem kollega okkar dr. Margrét Hermanns Auðardóttir hélt til streitu að væru frá því fyrir landnám. Ættu þær rústir ekki að flokkast undir þær "stöðvar" sem Bjarni finnur svo margar af? Fyrir 25 árum síðan var Bjarni nú ekki alveg á því. Landnámið í Vestmannaeyjum er einnig byggt á vafasamri túlkun á kolefnisaldursgreiningum.

Hræðileg upplifun er það samt, að sjá merkan fornleifafræðing tína til aðeins eina (1) kolefnisaldursgreiningu máli sínu til stuðnings. Það er einfaldlega ekki nóg, þegar menn eru að granda heilagri kú eins og Landnámskvígunni frá 872 . frá því um vorið -/+ 2 ár.

Gripir þeir sem Bjarni hefur fundið á Stöðvarfirði sýna heldur ekkert ákveðið um aldur skálans "hánorræna" sem hann nefnir Sama í tengslum við. Ekki vill ég þó útiloka að fólk úr Norður-Noregi hafi sest að snemma á Íslandi og hef álíka lengi og jafnvel fyrr en Bjarni staðið fast á því (sjá hér, hér, hér og hér, hér). Það staðfestist m.a. rannsóknum á mannabeinum frá Landnámsöld. Líklegt tel ég einnig vegna stjórnmálaástands í Noregi, að fólk úr norðurhéröðum landsins hafi frekar leitað á ný mið en þeir sem sunnar bjuggu. Þar var mikill fólksfjöldi og lítið landnæði.

En til að þetta sé heilsteypt, og ekki hriplekt hjá Bjarna, væri óskandi að hann fengi gerðar fleiri kolefnisaldursgreiningar og fyndi gripi sem óefað eru frá síðari hluta 8. aldar eða byrjun þeirrar 9. Mér er þó sama þótt hann finni ekki Sama.

Við (dr. Vilhjálmur) leyfum við okkur að vona, en þangað til eru alhæfingar um landnám á fyrri hluta 9. aldar hræðileg upplifun og hálfgerð nauðlending í versta Erich von Däniken stíl.

Kaupmaðurinn á horninu - hlaut 10 ár

Margir eldri Reykjavíkingar, sem lifað hafa af óheilsusamlega tóbaksneyslu, muna kannski eftir Hjartarbúð í Lækjargötu 2. Þar var selt mikið af alls kyns tóbaki, pípum og kveikjurum, en einnig sælgæti, konfekt og jafnvel pylsur og reyndar einnig einhverjir ávextir til að vega upp á móti allri óhollustunni.

Um 1965 flutti þessi verslun inn á Suðurlandsbraut 10 (myndin efst er tekin þar árið 1967 af Ól. K. Magnússyni ljósmyndara Morgunblaðsins), og þar var löngum verslun og "söluturn" með þessu nafni, þó svo að eigandinn á seinni árum, eða eftir 1996, hafi á engan hátt tengst þeim Hirti sem upphaflega rak verslunina í Lækjargötu.  

Á 8. áratug síðustu aldar, er ég var í Landsprófsdeild í Ármúlaskóla, komum við þar oft við nokkrir bekkjafélagar að lokinni leikfimi sem við sóttum í Laugadalshöllina hjá kennara sem síðar varð stórútflytjandi á saltfiski. Í Hjartarbúð fengum við strákarnir okkur iðulega pylsu og kók, og jafnvel Prins Póló í eftirrétt. Þá var hálfbróðir Hjartar þar á bak við búðarborðið. Annar hálfbróðir hans, og elstur hálfsystkina Hjartar, var sonur hálfsystur afa míns. Hjörtur Fjeldsted Árnason, sameiginlegur faðir þessa frænda míns, Hjartar Hafsteins Hjartarsonar (f. 1908) og Hjartar Fjeldsted Hjartarsonar kaupmanns (f. 1919) hafði á öðrum áratugi síðustu aldar verið annálaður charmeur (les kvennamaður) í Reykjavík og eignast fjölda barna með mismunandi konum. Sannur Íslendingur það.

En nú er hún Hjartarbúð stekkur, því líkast til er nú, þegar þetta er ritað, búið að rífa húsið á Suðurlandsbraut 10. Þar á ugglaust að byggja nýja og enn stærri höll eða hótel með sprænugrænar rúður sem Esjan getur speglað sig í.  

Það er hins vegar Hjörtur í Hjartarbúð sem er hetja þessarar greinar. Hún fjallar reyndar um aðra tíma í lífi hans en verslunarstörf hans í Reykjavík, og þaðan af síður tóbak eða ávexti.

Þó svo að Hjörtur Fjeldsted Hjartarson (1919-1969) yrði ekki gamall átti hann sér nokkuð litríkan feril sem ekki var útlistaður í minningagreinum eins og oft gerist um litríka menn.

Fékk tíu ár fyrir að hafa þjónustað Þjóðverja

Hjörtur í Hjartarbúð var einn sá Íslendinga sem fékk hve lengstan fangelsisdóm fyrir að hafa unnið fyrir Þjóðverja í síðara stríði.

Hér skal þó strax tekið fram, og undirstrikað með þykkum blýanti, að Hjörtur Fjelsted fékk óvenjustrangan dóm fyrir dómstólum í Danmörku - miðað við þær yfirsjónir sem dönsk yfirvöld höfðu vissu um að hann hafði framið. Var dómnum reyndar síðar breytt í fjögurra ára dóm, líkt og oft gerðist með samreiðamenn Þjóðverja í Danmörku á stríðárunum.

Líklegast hefur Hjörtur ekki verið mikill nasisti. Hann var greinilega tækifærissinni og dulítill ævintýramaður eins og gerist með unga menn. En það var fyrst og fremst atvinnuleysi sem neyddi hann eins og marga aðra unga og fátæka menn í Danmörku til að fá sér miður ákjósanlegar verkamannavinnur hjá Þjóðverjum og í Þýskalandi á stríðsárunum.

Mér hefur svo sem látið mér detta í hug að þjóðerni hans hafi átt ákveðin hlut að máli þegar Danir dæmdu hann eins þungt og þeir gerðu. Algjörlega ósannaður grunur um að hann hafi verið "verri" nasisti en sannaðist á hann, t.d. félagi í Waffen-SS, hafði einnig eitthvað að segja við uppkvaðningu hins þunga dóms. Það hafði sömuleiðis áhrif að hann viðurkenndi að hann hefði verið í svokallaðri E.T. sveit (Efterretningstjenesten undir Schalburgkorpset) Þannig var álitið að hann hefði haft tengsl við hina alræmdu HIPO lögreglu í Kaupmannahöfn. Hjörtur sótti einnig um upptöku í Waffen-SS í maí árið 1944. Finnst nafn hans á einum lista yfir slíka upptöku, en ekki verður séð að hann hafi nokkru sinni þjónað í SS og þaðan að síður verið kallaður á "sessíón, til að æfa fyrir vígstöðvarnar. Hefur honum greinilega í staðinn verið úthlutað vaktmannsstarf hjá Sommerkorpset (sjá neðar) í stað þess að þjónusta á vígstöðvunum.

Svo segir um dvöl hans í Danmörku á stríðárunum í minningargrein í Morgunblaðinu árið 1969:

Enda þótt seinni heimsstyrjöldin væri skollin á lét Hjörtur það ekki aftra sér frá að fara út til Danmerkur og kom hann til Kaupmannahafnar í marz 1940 rétt áður en Þjóðverjar hernámu Danmörk. Hernám Danmerkur varð þess valdandi að Hjörtur og margir aðrir Íslendingar urðu innlyksa þar og annars staðar á meginlandi Evrópu. Hjörtur var alla tíð duglegur og úrræðagóður. Hann stundaði ýmis störf í Danmörku og Þýzkalandi þar til stríðinu lauk en þá kom hann heim aftur og þrátt fyrir hin erfiðu stríðsár var kjarkurinn óbilandi og hann hófst strax handa um að fá starf við sitt hæfi hér heima á gamla Fróni.

Þó hér sé sagt hreinskilnislega frá, sem ekki er þó hægt að segja að sést hafi oft í minningargreinum um aðra Íslendinga í þjónustu 3. ríkisins, er vitaskuld sneitt framhjá ýmsu, sem greinarritari hefur kannski ekkert vitað um.

Í lögregluskýrslum sem teknar voru af Hirti eftir að hann var tekinn höndum í Danmörku árið 1945, kemur í ljós ítarlegri saga:

Eftir komuna til Danmerkur í mars 1940 og eftir að hann varð innlyksa í Danmörku, starfaði hann fyrst sem aðstoðarmaður hjá slátrara í Holte, eða fram til febrúar 1941 að hann tók föggur sínar og skráði sig í vinnuþjónustu í Þýskalandi. Þá dvaldi hann hálft ár í Hamborg. Þar vann hann fyrir fyrirtæki sem hét Höker & Höne. Vinnan fólst í jarðvegsframkvæmdum við Elben og síðan við hreinsun eftir loftárásir inni í miðbor Hamborgar.

Sneri hann síðan aftur til Kaupmannahafnar, þar sem hann starfaði sem einkaþjónn fyrir aldraðan generalmajor, Grut að nafni, og síðar hjá gömlum gyðingi, heildsalanum "Levisohn í Klampenborg". Hér er ugglaust átt við William Levysohn (d. 1943; Sjá mynd hér til hægri). Hjá Levysohn starfaði hann fram til febrúar 1942. Um stund var hann atvinnulaus, en í júní 1942 fékk hann starf sem þjónn og uppvaskari á hinum fína veitingastað Els í miðborg Kaupmannahafnar. En 2. september 1942 hélt hann aftur til Þýskalands til að stunda verkamannavinnu. Hann starfaði í þetta sinn við þvotta á sporvögnum í Berlín. Þar var hann í hálft ár eða fram í mars 1943.

Í annarri skýrslu lögreglunnar upplýsti Hjörtur að hann hefði í Berlín starfað með öðrum Íslendingi, Hjalta Björnssyni og að þeir hefðu yfirgefið vinnustað sinn í leyfisleysi og haldið til Flensborgar og verið handteknir þegar þeir reyndu að komast yfir landamærin. Hjalti þessi tók seinna þátt í njósnaleiðangri til Íslands í apríl 1944 og var handtekinn ásamt öðrum og dæmdur fyrir njósnir á Íslandi. Danska lögreglan grunaði ýmislegt, m.a. vegna þekkingar á málum Hjalta og samskipta hans við danskan lögreglumann og föðurlandssvikara, Andreas Hager Pelving, sem starfaði um tíma við að safna saman Íslendingum til njósnaleiðangra. Pelving var þó miklu betur þekktur fyrir hrottaskap og þátttöku sína í aðför að gyðingum í Danmörku og síðar kommúnistum.

Kominn aftur til Kaupmannahafnar, gegndi Hjörtur ýmsum störfum sem þjónn, meðal annar hjá öðrum öldnum gyðingi, heildsalanum "Abrahamsen í Rungsted" (hann hét Reyndar Edgar Abrahamson; Sjá myndi hér til vinstri) og síðar hjá öðru gamalmenni, ekkju Nielsens framkvæmdastjóra á Strandvejen 130 í Hellerup. Síðar vann hann við lagerafgreiðslu hjá Burmeister og Wain fram til desember 1943. En 2. febrúar 1944 hélt hann á ný til Þýskalands og vann þar verkamannastörf í Leipzig fram til maí 1944, þar sem hann var málari í verksmiðjuhúsnæði Agfa.  

Án þess að ljúka vinnusamningi sínum í Þýskalandi sneri hann ekki aftur þangað að loknu orlofi í Kaupmannahöfn en meldaði sig þess í stað inn í það sem í daglegu tali var kallað Sommerkorpset (Wachkorps der Luftwaffe in Dänemark) og starfaði nú um tíma sem vaktmaður á flugvöllum á Jótlandi og í verksmiðju í Kaupmannahöfn. Verksmiðjur sem unnu fyrir Þjóðverja voru vaktaðar til að koma í veg fyrir árásir andspyrnumanna.

 

Fjölskyldan fylgdist með honum og treysti honum ekki

Hjörtur gekk í hjónaband í nóvember 1944 og hét dönsk kona hans Ella Annina N(afni leynt, fædd 1917). Hún var ættuð frá Borgundarhólmi. Þau áttu saman barn sem var orðið þriggja mánaða gamalt er Hjörtur var hnepptur í fangelsi 1945. Ekki er gefið upp kyn barnsins í skýrslum danskra yfirvalda.  

Eftir að Hjörtur var hnepptur í fangelsi árið 1945 var fjölskylda Ellu Anninu í Kaupmannhöfn kölluð á stöðina til að gefa skýrslu um Hjört og sumir voru viljugri til þess en aðrir. Ella Annina var snúin með barn sitt heim til Borgundarhólms og gaf því ekki skýrslu.

Greinilegt var að fjölskyldan grunaði hann um græsku og hélt t.d. mágur hans að hann starfaði fyrir þýsku öryggislögregluna eða HIPO (hinar alræmdu dönsku hjálparlögreglu sem í voru eintómir bófar, hrottar og illmenni). Fjölskylda konu hans sá hann þó aldrei í neinum einkennisbúningi og mágur Hjartar og móðurbróður konu Hjartar kíktu í töskur hans en fundu ekkert sem undirbyggt gæti þann grun. Að sögn ættingja mun kona hans hafa verið mjög döpur þegar Shell húsið, þar sem Gestapo hafðist við, þegar húsið varð fyrir sprengjuárásum orustuflugvéla Breta. Hún hélt að sögn, að hann vinni þar fyrir Þjóðverjana. Það gerði hann ekki.

Dönsk yfirvöld einblíndu sömuleiðis á tengsl Hjartar við íslenskan njósnara (Hjalta Björnsson) og veru hans í Sommerkorpset sem leyst var upp í febrúar 1945. Margir félagar í Sommerkorpset fóru þá í störf fyrir  E.T. (Efterregningstjenesten), Hipo-korpset og aðrar vafasamari deildir danskra samverkamanna þjóðverja í Danmörku á stríðárunum. Það sannaðist á Hjört af launaskrám E.T. að hann hafi starfað fyrir E.T. sem var hluti af Schalburgkorpset. Konur tvær, sem bent höfðu andspyrnumönnum á Hjört á götu úti rétt eftir stríðslok, og urðu til þess að hann var hnepptur í fangelsi, upplýstu hins vegar að þær vissu að hann hefði verið í einkennisbúningi Sommerkorspet. Starfi Hjartar hjá E.T. var að fara út á götur og stræti, óeinkenniklæddur, og njósna um samtöl Dana á götum úti og ljóstra upp um fólk ef hann yrði þess vís að illa væri verið talað um setuliðið eða Hitler. Hann sagðist þó aldrei hafa framselt nokkurn mann í hendur þeirra sem sáu um barsmíðarnar á fólki sem sagði skoðun sína í torgum úti. Ekkert slíkt kom fram við yfirheyrslur á öðrum starfsmönnum E.T. og HIPO. Tvær íslenskar konur af fínum ættum, búsettar í Kaupmannahöfn, stóðu sig hins vegar miklu betur í slíkum slúður- og uppljóstrunarstöðum og hlutu einnig fyrir það verðskuldaða dóma.

Þrátt fyrir að ekki væru færðar neinar sönnur fyrir, annað hvort hrottaskap, eða alvarlega glæpi Hjartar Fjeldsted Hjartarson í þágu Þjóðverja, hlaut hann 10 ára fangelsisdóm, sem verður eins og fyrr segir að teljast í efri kantinum miðað við fábreytilega "afrekaskrána".

Fyrir utan að þjóðerni hans gæti hafa aukið árum á fangelsisdóminn, voru margir Danir og einnig dómarar á þeirri skoðun að starfsmenn E.T. væru allir fyrrverandi og aflóga Waffen-SS liðar. Nýjustu rannsóknir danskra sagnfræðinga sýna hins vegar augljóslega að svo var alls ekki. Aðeins rúm 10% þeirra komu úr þeim Waffen-SS sveitum sem Danir tilheyrðu (Skv. Andreas Monrad Petersen (2000): Schalburgkorpset: historien om korpset og dets medlemmer 1943-45. Odense Universitetsforlag, s. 179).

Grátbroslegt er t.d. að sjá að Waffen-SS maðurinn sem ég hef unnið að heimildavinnu um fyrir Simon Wiesenthal Center i Jerúsalem, sem óskar eftir því að hann verði dæmdur fyrir glæpi sem hann tók þátt í fangabúðum í Hvíta Rússlandi árið 1941-42, fékk styttri fangelsisdóm en Hjörtur Fjeldsted. Dönsk yfirvöld höfðu afar takmarkaðan áhuga á hugsanlegum morðum mannsins í Bobruisk í Hvíta Rússlandi. Réttarkerfi Dana var mjög furðulegt eftir síðari heimsstyrjöld.

Mig grunar, og leyfi mér að halda fram, eftir að hafa lesið hundruði dóma í Københavns Byret frá þessum árum, að Hjörtur Fjeldsted hafi verið dæmdur allt of þungum dómi. Sekt hans var ekki eins alvarleg og fjölda annarra sem dæmdir voru svipuðum dómum, og það fyrir miklu verri afbrot. Nasistasleikjan Gunnar Gunnarsson framdi verri afbrot með blindri aðdáun sinni á nasismanum. Afbrot forsetasonarins Sveins Björns Sveinssonar, sem dæmdi mann til dauða og ofsótti konu kynferðislega (sjá hér) var mikill. Meðleikur Guðmunds Kambans í morði (sjá hér) og gyðingahatur flokksbundins krata á Íslandi (hér) voru að mínu mati miklu verri glæpir en gjörðir ungs manns sem fékk sér vinnu í Berlín og Hamborg til eiga til hnífs og skeiðar - og það voru svo sem til nasistar með vafasamari fortíð sem versluðu annars staðar í Lækjargötunni - en það er svo önnur saga.

Það var því að mínum dómi ekki morðingi eða harðvítugur nasisti sem seldi tóbak í Hjartarbúð. Íslensku morðingjarnir sátu hins vegar í góðum embættum, á ráðherrastól eða í ráðuneytunum. Það voru fyrirmenn sem t.d. vísuðu gyðingum á dyr og í dauðann með því að hafna fólki landvist. Í nútímanum sitja kollegar þeirra á sömu slóðum og tíma ekki að bjóða einum þeirra sem vísað var úr landi. Það var Felix Rottberger, fyrsti gyðingurinn sem fæddist á Íslandi. Yfirvöld tíma ekki og vilja ekki bjóða honum til Íslands í tilefni af 80 ára afmæli hans. Felix var vísað úr landi með foreldrum sínum og systkinum árið 1938. Íslenskir mektarmenn sendu í raun fjölskylduna í dauðann, því þær leiðbeiningar fylgdu til danskra yfirvalda, að ef þeim hugnaðist ekki að skjóta yfir þau skjólshúsi myndi Ísland borga fyrir áframhaldandi ferð Rottberger-fjölskyldunnar til Þýskalands.

Það var ekki, og er ekki, sama hver maðurinn er á Íslandi.

Krati og gyðingahatari

Einn argasti gyðingahatari Íslands eftir Síðari Heimsstyrjöld var kratinn, Alþingismaðurinn og embættismaðurinn Jónas Guðmundsson.

Jónas gaf út rit sem voru morandi í gyðingahatri í bland við pýramídafræði Adams Rutherfords og annan okkúltisma.

Á heimasíðu Alþingis er ekki minnst einu orði á þessar einkennilegu kenndir Jónasar. Það er einnig tilfellið með alþingismanninn Davíð Ólafsson í Sjálfstæðisflokknum, sem var nasisti á yngri árum og stundaði nám í Þýskalandi nasismans.

Skrif Jónasar Guðmundssonar og útgáfa hafa vonandi ekki á sínum talist til góðrar latínu á Íslandi? Margir keyptu þó tímarit Jónasar, Dagrenning, sem út kom í 12 ár, og bókasöfn höfðu fjölda eintaka af ritum hans til láns.

Furðulegt má virðast í dag að samflokksfélagar hans hafi ekki reynt að bola honum út úr flokknum með meiri hörku en raunin var. Harðasta gagnrýnin kom frá Vilhjálmi S. Vilhjálmssyni blaðamanni á Alþýðublaðinu (sem skrifaði stundum undir nafninu Hannes á Horninu), en bestu gagnrýnina fékk Jónas Guðmundsson t.d. frá þingmanni Sjálfstæðisflokksins, Garðari Þorsteinssyni. Er bók Jónasar, Saga og dulspeki kom út árið 1942, skrifað Garðar í Eimreiðinni:

Ég get ímyndað mér, að þær skýringar, sem hér koma fram í forsögu hins germanska og engilsaxneska kynstofns, væru ekki öllum jafn geðfelldar, og yfirleitt finnst mér það ógeðfelld kenning að ætla einn kynflokk útvalinn af æðri máttarvöldum - guðs útvalda þjóð - en annan leika það hlutverk eitt að vera tyftari hinna útvöldu. Mer finnst  að í slíku gæti nokkuð mikils skyldleika við þær kenninga sem mest hafa verið dýrkaðar af þjóðernissinnum Þýskalands, en fordæmdar af flestum öðrum.

 Jónas Guðmundsson, kratinn sem gaf út andgyðingleg rit eftir Heimstyrjöldina síðari.

Ekki má gleyma falsritinu Samsærisáætlunin mikla - Siðareglur Zionsöldunga, sem Jónas gaf út árið 1951. Þetta er falsrit sem nasistar lögðu mikla stund á en sumir höfnuðu því þó sem fölsun, t.d. Oswald Mosley breski fasistaleiðtoginn. En hvað kom til að krati og Alþingismaður var að gefa þetta rit út eftir stríð á Íslandi?

Formálinn á því riti, sem er eftir Jónas, er ævintýraleg steypa, svo mikið bull reyndar að maður efast um geðheilsu mannsins og spyr sjálfan sig hvernig á því stóð að Alþýðuflokksmenn fólu honum svo mörg trúnaðarstörf.

En á endanum fengu Kratar nóg af þessum kynlega kvisti. Jónas skrifaði sjálfur um það í Dagrenningu.

"Loks kom þar að einn þeirra, sem býst við að "erfa ríkið" í Alþýðuflokknum,kom til mín og sagði mér blátt áfram að ef ég hætti að trúa þessum "firrum" með Biblíuna og Pýramídann, yrði ekki hjá því komist að ég yrði að hætt öllu starfi í flokknum. Það mundi meira að segja erfitt að birta greinar eftir mig í Alþýðublaðinu, því það fengi á sig "óorð" af mér og þessum heimskulegum skoðunum,..."

Jónas Guðmundsson taldi sig greinilega fórnarlamb skoðana sinni og sagðist hafa sagt skilið við Alþýðuflokkinn árið 1942 vegna þess að Kratar hefðu ekki hafnað samvinnu við kommúnista. Óregla með áfengi var víst einnig til þess að hann hætti virkni í stjórnmálum, en um 1945 var hann hins vegar eins og þruma úr heiðskýru lofti orðinn einn fremsti bindindisfrömuður landsins.

Honum var heldur ekki bolað meira út úr Alþýðuflokknum en það að árið 1946  var hann skipaður skrifstofustjóri í félagsmálaráðuneytinu og lengdi því embætti til byrjunar árs 1953. Meðan hann er skrifstofustjóri í Félagsmálaráðuneytinu gefur hann einmitt út ritið Samsærisáætlunin mikla - Siðareglur Zionsöldunga.

Hvað gerist í kollinum á sumum vinstrimönnum og hvað gerist stundum í kollinum á sumum Íslendingum? Bara að maður vissi það. Ofstopi og fordómar sumra þeirra í garð Ísraelsríkis og gyðinga í dag tel ég persónulega vera framhald af sams konar villuráfi og öfgum og Jónas Guðmundsson var haldinn. Íslenskur þjóðernisrembingur blandaður við sósíalisma er hættulegur kokkteill.

Í raun taldi hann eins og margur íslenskur stjórnmálamaðurinn að Íslendingar væru Guðs útvalda þjóð: Í Dagrenning 32 (1951) skrifaði hann t.d.:

Hlutverkið sem Íslandi og íslenzku þjóðinni er alveg sérstaklega ætlað, er það, að þjóðin átti sig á því fyrst allra þjóða, að hún sé "hluti af hinum mikla Ísraelslýð Guðs", og kannist við það opinberlega að svo sé.

Minnir þetta ekki óneitanlega á hjalið um hlutverk Íslands og Íslendinga á meðal þjóðanna - sem enn heyrist?

 

Hlaut heiður og trúnað þrátt fyrir brenglunina

Hvaða störf fól samfélagið svo manni eins og Jónasi Guðmundssyni. Það var ekki svo lítið. Meðan stórmenntaðir gyðingar fengu ekki störf á Íslandi eða var bolað úr þeim var þessi furðufugl hafinn til skýjanna. Í minningarræðu Hannibals Valdimarssonar árið 1973 segir m.a. svo um Jónas Guðmundsson (1898-1973) (sjá frekar hér):

...Haustið 1921 varð hann kennari við barnaskólann á Norðfirði og gegndi því starfi fram á árið 1933. Jafnframt var hann kennari við unglingaskólann á Norðfirði 1923–1933. Hann var síðan framkvæmdastjóri Fóðurmjölsverksmiðju Norðfjarðar 1932–1937 og Togarafélags Neskaupstaðar 1935–1938. Á árinu 1937 fluttist hann til Reykjavíkur og var framkvæmdastjóri Alþfl. 1938–1939. Eftirlitsmaður sveitarstjórnarmálefna var hann 1939–1953 og skrifstofustjóri í félmrn. 1946–1953. Hann var framkvæmdastjóri Sambands ísl. sveitarfélaga 1945–1967 og forstjóri Bjargráðasjóðs Íslands 1952–1967.

Auk aðalstarfa þeirra, sem hér hafa verið rakin, voru Jónasi Guðmundssyni falin fjöldamörg trúnaðarstörf á ýmsum sviðum, og verður nokkurra þeirra getið hér. Hann var oddviti hreppsnefndar Neshrepps í Norðfirði 1925–1928 og sat í bæjarstjórn Neskaupstaðar 1929–1937. Landsk. alþm. var hann á árunum 1934–1937, sat á 4 þingum alls. Hann átti sæti í Landsbankanefnd frá 1934–1938 og í bankaráði Landsbankans 1938–1946. Á árunum 1934–1935 átti hann sæti í mþn. um alþýðutryggingar og framfærslumál, og síðan var hann í mörgum stjórnskipuðum nefndum til að rannsaka og undirbúa löggjöf um margvísleg efni á sviði félagsmála. Hann var í stjórn Sölusambands ísl. fiskframleiðenda 1939–1943. Formaður Sambands ísl. sveitarfélaga var hann 1945–1967, í stjórn Bjargráðasj. Íslands 1946–1967 og í stjórn Lánasjóðs sveitarfélaga 1966-1970. Fulltrúi ríkisstj. Íslands á þingum Alþjóðavinnumálastofnunarinnar var hann 1947–1952. Hann var stofnandi áfengisvarnarfélagsins Bláa bandsins 1955 og formaður þess fram á árið 1973. Jafnframt var hann formaður stjórnar Vistheimilisins í Víðinesi 1963–1973.

 

Þakkir: Magnús A. Sigurðsson sagnfræðingur og Minjavörður Vesturlands (við Minjastofnun Íslands) ritaði merkilega BA ritgerð við Háskóla Íslands árið 1993. Margar upplýsingar hér eru komnar úr þeirri ritgerð, sem ég hefði gefið mjög góða einkunn hefði ég haft Magnús sem stúdent.

Víkingalottó Minjastofnunar

RÚV greindi frá því fyrr í morgun, að gæsaskyttur hafi fundið sverð í Skaftárhreppi. Sverðið var samkvæmt fréttum afhent Minjastofnun Íslands kl. 10 í dag.

Á Minjastofnun var forstöðumaðurinn þegar búinn að halda því fram, áður en hún fékk sverðið í hendur, að það væri frá 9. öld. Vel af sér vikið! (sjá hér)

Þótt myndin á FB finnandans, Árna Björns Valdimarssonar, sé ekki góð, verður ekki séð annað af gerð hjaltsins að sverðið sé alls ekki frá 9. öld. Það er miklu frekar frá 10. öld og gæti jafnvel verið af gerðunum Q eð Y, i tegundafræði norska fornfræðingsins Jan Petersens og síðari sérfræðinga, og því frá byrjun 11. aldar eða jafnvel fyrri hluta miðalda. Það sem mér þykir helst benda til síðari hluta sögualdar eða miðalda er að blaðið hefur ekki mikla breidd. Þetta sést þar sem maðurinn á myndinni leggur það á fingur sér. En hann gæti vitaskuld verið afar "fingralangur", svo puttarnir á honum eru ekki besti mælikvarðinn sem völ er á.

Hvað sem líður aldrinum á brandinum, hefur Árni Björn vafalaust hlotið vinninginn í víkingalottói sumarsins. Þetta er með merkilegustu fornleifafundum ársins 2016. En vertíðinni er þó ekki lokið.

P.s. Forstöðumaðurinn sá að sér í fréttum á útvarpi (sjá myndskeið hér) og er hún nú búin að sjá að þetta er sverð af gerð Jan Petersens sem kallast Q. Slík sverð voru notuð fram á 11. öld.

P.p.s. Í fréttum Morgunblaðsins var myndskeið í dag, þar sem halda mætti að sverðið hefði fundist í eða við kumlateiginn í Hrífunesi. En þar hafa rofnað fram undan gjóskulögum nokkur kuml, árið 1958, 1982 og 2011 ef ég man rétt.  Vil nánari eftirgrennslan mína hjá staðkunnugum og mér fróðari mönnum kom þó i ljós að fundarstaðurinn er nokkra kílómetra frá Hrífunesi. Gæti verið að hér sé komið sverð Una danska, fyrsta ESB-sinnans, en hann vildi koma landinu undir Noregskonung? Kvennamál hans voru einnig frekar gruggug og var hann víst að reyna að flýja frá stúlku sem hann hafði barnað, þegar tengdafaðir hans kálaði honum. Það var þarna nærri er sverði fannst af gæsaskyttunum. Sverðið er þó líklegra að eigna syni hans, ef maður er á annað borð farinn að stunda iðju fyrri kynslóða fornfræðinga. Sonur Una var Hróar Tungugoði. Enn líklegra er hins vegar að sverðið hafi tilheyrt barnabarni Una, en sá hét Hámundur halti og var mikill vígamaður samkvæmt Landnámu ... sama hvað gerðarfræði Jan Petersens upplýsir. Norðmenn og Svíar (eins og Uni var víst) kunnu aldrei að skrifa fyrr en um 1500 og geta því ekki upplýst, hver átti vopnin. Það af leiðandi finnum við ugglaust ekki nafn Una á hjaltinu.

Felix hefur alls ekki gleymt Íslandi

.. en hefur Ísland gleymt honum?

Síðla dags í gær ók ég suður á hina fallegu eyju Møn ásamt konu minni. Það var reyndar í fyrsta sinn sem við heimsóttum þá fögru eyju og kom hún okkur báðum á óvart. Erindið var að hitta gamlan og góðan vin, Felix Rottberger, fyrsta gyðinginn sem fæddist á Íslandi.

Foreldrar Felix komu til Íslands árið 1935 en var vísað úr landi árið 1938. Margir hafa ritað um afdrif fjölskyldunnar á Íslandi, þó mest hafi verið fært í skáldlegan búning, fyrst og fremst af Einari heitnum Heimissyni. Ég sagði hins vegar alla söguna þeirra, sem var betur skjalfest í Danmörku en á Íslandi. Einnig greindi ég frá afdrifum fjölskyldunnar í Danmörku eftir að þeim hafði verið vísað frá Íslandi. Um það má allt lesa í bók minni Medaljens Bagside (2005) sem hægt er að fá að láni á nokkrum góðum íslenskum bókasöfnum.

Liðin voru níu ár í gær síðan ég sá Felix og konu hans Heidi síðast, er þau gistu hjá okkur árið 2006 (sjá hér). Í gær (1.9. 2016) hélt hann fyrirlestur á safnaðarheimili í Magleby á Møn, þar sem hann gistir í sumarleyfinu hjá góðum vinum. Fjölmenni var og var fyrirlestur Felix afar áhugaverður og skemmtilegur því karlinn er fyndinn og góður sögumaður.

Hann greindi stoltur frá því að hann hefði fæðst á Íslandi árið 1936, en sömuleiðis frá þeirri dapurlegu staðreynd að honum og fjölskyldu hans var vísað úr landi. Sjáið hér hvað skrifað var í Morgunblaðinu þann 28. apríl 1938 - Og þið sem hamist mest út af flóttamönnum nútímans: Gerið það nú fyrir mig og skammist ykkar örlítið, þó svo að ég geri mér fulla grein fyrir því að það er bæði óheiðarlegt og ómögulegt að líkja þessum tveimur tímum og flóttamannahópum eins og gyðingum  og múslímum saman, að minnsta kosti meðan að meirihluti múslíma heimsins hatast út í gyðinga.

Felix, sem brátt verður 80 ára, greindi einnig frá heimsókn sinni til Íslands árið 1993. Hann hefur mikla reynslu af því í Þýskalandi að miðla af lífsreynslu sinni og sögu fjölskyldu sinnar.

Er hann heldur fyrirlestra hefur hann ávallt með sér skjalatösku fulla af minningum, blöðum og bókum, þar sem um hann hefur verið skrifað. Hann hefur einnig þrjá fána með sér í töskunni. Þann danska, þann íslenska og þann ísraelska. Danmörk, Ísland og Ísrael eru ríki sem eru honum afar hugleikin, þó svo að hann líti á sig sem Þjóðverja. Enda hefur fjölskylda hans búið í Þýskalandi síðan að foreldra hans fluttu þangað árið 1955 eftir langa þrautargöngu í Danmörku, þar sem oft var lítil sæla að vera flóttamaður af gyðingaættum ef maður hafði komið til landsins fyrir stríð. Fordómarnir og smámunasemin lifði þar áfram og vilja margir Danir sem minnst um þá tíma heyra.

See you in Iceland, Felix

Ljósmynd af ljósriti af áritaðri ljósmynd af Örnu Ýr Jónsdóttur: Arna Ýr hefur fengið sérstaka undanþágu til að birtast hér á þessu forngripa og steingervingabloggi Fornleifs. Ljósmyndarinn, Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, og fegurðardrottningin eiga það þó sameiginlegt að þau hafa stokkið á stöng; Hún sem frjálsíþróttarkona, en Vilhjálmur á Stöng í Þjórsárdal.

Felix var tíðrætt um Ísland í fyrirlestrinum í gær, líkast til vegna þess að ég hafði slegist með í för. Fagnaði hann árangri núverandi landsliðs síns (því íslenska) og sagði síðan frá nýlegum kynnum sínum af íslenskri fegurðardís, sem hann rakst á í sumar í skemmtigarðinum Europa Park, nærri Freiburg í Þýskalandi þar sem hann býr í húsi umsjónamanns grafreits gyðinga í bænum.

Felix hafði hitt Örnu Ýr Jónsdóttir, Ungfrú Ísland sem einnig hreppti titilinn Miss EM 2016 þarna í garðinum. Felix var þarna staddur með barnabörnum sínum og gerði sér lítið fyrir og gaf sig á tal við Örnu Ýr, þessa bráðhuggulega konu frá Íslandi, sem hann sjarmaði örugglega alveg upp úr háhæluðum skónum - og sagði síðan með glettni í auga eins og honum einum er lagið, að hann væri Íslendingur alveg eins og hún og spurði hana, hvort hún sæi það ekki. Arna hváði, og þá sýndi hann henni vegabréf sitt þar sem stendur að hann hafi fæðst í Reykjavík. Þegar hann upplýsti hana að hann yrði áttræður hér í september lét hún þau orð falla að hún myndi reyna það sem í hennar valdi stæði til að láta bjóða honum til Íslands! Hún áritaði fyrir hann mynd af sér í fullum skrúða.

Hvort fegurðardrottningunni frá Íslandi hefur fengið einhverju framgengt í því, sem ég vona að hún hafi, verð ég nú að upplýsa, en vona um leið að allir haldi því leyndu svo afmælisbarnið frétti ekkert um sinn, að þegar hann bauð mér í júlí sl. í afmæli sitt ákvað ég þegar að fara í veisluna. En um leið hóf ég sókn til þess að þessum Heiðursíslendingi yrði boðið til landsins meira en 78 árum eftir að honum var vísað úr landi vegna uppruna síns, trúar og nafns, sem ekki hentaði sumum Íslendingum.

Guðni Th. Jóhannesson lætur ekki á sér standa

Ekki stóð á Forseta Íslands, Guðna Th. Jóhannessyni, sem þegar hefur sagt sig viljugan til að bjóða Felix til veislu á Bessastöðum ef stjórnvöld geta borgað fyrir formleg boð til Felix og nokkurra dag heimsókn hans og konu hans í Reykjavík. Felix á sér t.d. þá ósk heitasta að geta heimsótt gröf ömmu sinnar sem dó á Íslandi og móðurbróður síns, Hans Mann Jakobssonar, sem hann heimsótti árið 1993.

Bíð ég nú eftir svörum Lilju Daggar Alfreðsdóttur utanríkisráðherra og ríkisstjórnarinnar.

Vona ég svo sannarlega að stjórnvöld sjái sér fært að bjóða þessum sjarmerandi og síunga Íslendingi í heimsókn. Hann höfðar bæði til the beauty and the beast, þ.e.a.s. fegurðardísarinnar frá Íslandi og karlpungsins, bróður Fornleifs, sem er að sögn með ljótari mönnum, þegar hann skrifar þessar línur.

Felix og eiginkona hans Heidi, sem þýsk og upprunalega frá Berlín. Hún starfaði lengst af sem hjúkrunarkona. Hún sneri til gyðingdóms. Hér heldur hún á forsíðumynd af DV frá 1993 þegar þau hjónin og yngstu börn þeirra, Thorsten og Anja, heimsóttu Ísland. Felix gantast að gömlum vana. Ljósm. eins og aðrar við þetta blogg: Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Íslendingar hefðu mjög gott af því að kynnast Felix Rottberger aftur. Viss er ég um, að slíkt boð frá Íslandi væri besta gjöfin sem hægt væri að gefa Íslendingnum Felix Rottberger á 80 ára afmæli hans, og felur jafnframt í sér tækifæri til uppgjörs við dapurlega atburði í Íslandssögunni.

Sýnum að við höfum ekki gleymt honum og heldur ekki þeirri smámunasemi og fordómum sem urðu til brottvísunar hans og fjölskyldu hans árið 1938. Bjóðum honum nú sem þjóðhöfðingja og tökum á móti honum sem þeim Íslendingi sem hann er, þrátt fyrir þann fjandskap sem mætti fjölskyldu hans á 4. tug síðustu aldar.

Tímarnir breytast og mennirnir með

Lagt á borðið: Fajansi en ekki postulín

Næstu mánuðina mun ég vinna að rannsóknum á rituðum heimildum varðandi umsvif Hollendinga við og á Íslandi á 17. og 18. öld. Það er nú starfi minn í verkefninu Allen die willen naar Island gaan undir yfirstjórn dr. Ragnars Edvardssonar og er verkefnið rausnarlega styrkt af RANNÍS (Lesið vinsamlegast hér um titil verkefnisins).

Oftast voru Hollendingar við landið í leyfisleysi og trássi við einokun Danakonungs á Íslandsverslun og siglinum. En hægt er að líta á málið frá öðru sjónarhorni. Hollendingar fylltu að vissu marki upp í það tómarúm í verslun og siglingum til landsins sem Danir mynduðu, því konungsverslun stóð ekki undir nafni. Danskir kóngar voru of uppteknir að byggja nýjar hallir og herja á Svía, svo þeir gleymdu Íslendingum að mestu, nema þegar klögubréf og barningur bárust frá agentum konungs (stórbændum) á Íslandi. Íslendingar voru á tímabili njög afskiptir og nauðsynjavarningur barst ekki nógu vel til landsins og landsmenn sátu uppi með fisk sem ekki seldist gengum Íslandsverslun Dana. Verslun, hvalveiðar og fiskveiðar Hollendinga voru því einungis til gagns og góðs fyrir Íslendinga.

Fyrri hluta sumars kafaði írskur fornleifafræðingur sem býr á Íslandi, sem vinnur doktorsverkefni undir einum af þátttakanda verkefnisins Allen die willen naar Island gaan, niður á flak hollenska skipsins de Melkmeyt í Flateyjarhöfn. Hollenskur fornleifafræðingur, Nina Jaspers, sem ég hef haft samstarf við og skrifað um leirker úr flaki de Melckmeyts (sjá hér, hér og hér í tímaritinu Skalk 6: 2013), mun á næsta ári með aðstoð minni vinna að rannsóknum á lausafundum úr flaki de Melckmeyt. Ég hef áður flokkað þá gróflega (sjá hér). Hugsanlega mun flak skipsins einnig verða rannsakað frekar í verkefninu Allen die willen naar Island gaan.

Mér til mikillar furðu sýndu frétt Morgunblaðsins fyrr í sumar af köfun írska doktorsnemans Kevins Martin við HÍ ákveðna vanþekkingu á því sem hann gaf sér fyrir hendur, m.a. segist hann hafa fundið "handmálað postulín" í flakinu og birti mynd af því máli sínu til stuðnings.

Fajansadiskur sem fannst árið 1993 í flaki de Melckmeyt í Flateyjarhöfn. (Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson). Efst er diskur sem fannst nú í sumar (ljósm. Kevin Martin).

Postulín hefur ekki fundist í flaki Melkmeyt heldur mest megnis fajansi, og er þar mikill munur á sem fornleifafræðingar verða að þekkja - en það gera greinilega ekki allir. Brot það sem Kevin Martin synti með upp á yfirborðið í Flateyjarhöfn, og sem hann kinnroðalaust kallaði postulín, er brot af fajansadisk hollenskum.

Hefur annar, álíka diskur, en þó ekki alveg eins, með nákvæmlega sömu handmáluðu myndinni fundist áður í flakinu. Sennilegt er að báðir diskarnir séu frá sama leirkeraverkstæði á Hollandi.

Þetta hefði írski doktorsneminn átt að vita og hefði getað lesið um hér á blogginu. Á Fornleifi er hægt að fræðast, og er háskólastúdentum það einnig velkomið, svo þeir þurfi ekki að leika þann ljóta leik sem margir kennarar í fornleifafræði í HÍ leika: að sniðganga niðurstöður annarra.

Þessi fyrrnefndi ruglingur minnir mig á þann dag er stórt brot af fajansafati barst úr flaki de Melkmeyt suður á Þjóðminjasafn Íslands. Þetta var sumarið 1992 og fastgrónir starfsmenn safnsins voru ranglega og af rómaðri vanþekkingu búnir að fullvissa settan Þjóðminjavörð Guðmund Magnússon um að diskurinn væri frá 18. öld. Ég átti erindi á safnið vegna rannsókna minna og sýndi Guðmundir mér diskinn. Sagði ég kokhraustur og fullviss, að hann væri frá 17. öld og gæti því vel verið úr flaki de Melckmeyts, en skipið sökk árið 1659. Þetta þótti Guðmundi vitaskuld stórfurðulegt, að sérfræðingar safnsins gætu verið svo ósammála. Hann gaf mér 20 mínútur að rökstyðja mál mitt áður en fjölmiðlamenn kæmu í safnhúsið. Ég skaust upp á bókasafnið og náði í þrjár bækur máli mínu til stuðnings og bjargaði heiðri Þjóðminjasafnsins þann dag.

Það hefði ekki verið efnilegt ef þjóðminjavörður hefði flaskað á heilli öld, en það hefði þó ekki verið eins alvarlegt og að kalla fajansa postulín eins og gert er í Háskóla Íslands.

Fajansabrot frá Hollandi og Frakklandi sem fundist hafa í flaki de Melckmeyt í Flatey. Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Mjaltastúlkan sem fórst við Flatey