Ritter Rottberger

Í gærkveldi sat ég eftirminnilega afmælisveislu Felix Rottbergers í Freiburg am Breisgau í Suður-Þýskalandi, er hann hélt upp á 80 ára afmæli sitt. Reyndar var afmælisdagurinn þann 16. sl. en veislan var haldin í gær í samkomuhúsi í austurhluta Freiburg ekki allfjarri heimili Felix, en hann býr í húsi í eigu gyðingasafnaðarins í Freiburg sem stendur við grafreit gyðinga, þar sem hann starfaði löngum sem umsjónar og gæslumaður.

Sjá nýlega færslu um Felix hér

Því miður gat ég ekki fært honum gjöf frá Íslandi, nema gott boð frá forseta Íslands, Guðna Th. Jóhannessyni sem er reiðubúinn að opna dyr sínar og bjóða til veislu til heiðurs Felix á Bessastöðum. Það er gott til þess að vita að flóttamenn séu einnig velkomnir þar á bæ. Það ættu Íslendingar að muna sem hatast út í flóttamenn nútímans og muna að þeir heyrast æði oft fara með sömu hatursyrðin um flóttamenn okkar tíma og þau fúkyrði sem féllu um gyðinga á Íslandi á 4. áratug 20. aldar.

Því miður gat íslenska ríkisstjórnin ekki boðið Felix nema að stinga upp á því að það yrði gert í tengslum við Háskóla Íslands, sem er vitaskuld í fjársvelti og hefur engin tök á að bjóða mönnum nema að fyrirvari sé góður. Utanríkisráðuneytið stakk upp á ráðstefnu. Um hvað, mætti maður spyrja? Kannski um hverjir voru meiri nasistar Framsóknarflokkurinn eða Sjálfstæðisflokkur á 4. áratug síðust aldar. Það er óþörf spurning. Svarið er einfalt og þarfnast ekki ráðstefnu. Gyðingahatarar voru til í báðum flokkum og jafnvel einnig í Alþýðuflokknum. Kannski vilja menn nota tækifærið til að ræða Palestínu yfir hausmótunum á gyðingi sem var vísað úr landi á Íslandi fyrir 78 árum síðan? Hvað varð um íslenska gestrisni.

Rottberger sjálfur hefur mestan áhuga á að heimsækja grafir ömmu sinnar, Helene Mann, og móðurbróður síns, Hans Mann.

Felix ásamt tveimur barnabarna sinna í veislunni í gær.

Áður en gengið var í veislusal í Freiburg í gær kom hún "Ilse", og söng vísur og eina mjög blauta, enda Ilse á höttunum eftir hvaða karli sem er og tilkynnti það á allan mögulegan og ómögulegan hátt. Vakti þetta óneitanlega mikla kátínu gesta. Einstaklega gott uppistand hjá Fräulein Ilse. Hún hefði örugglega ekkert á móti því að fá boð til Íslands, þar sem hún gæti náð sér í sveitamann (Framsóknargaur) og tugtað hann aðeins til og átt með honum börn og buru þegar hún væri ekki að þvo rykið og mál steinana meðfram vegunum hvíta.

Vona ég að íslensk stjórnvöld endurskoði ákvörðun sína, eða einhver önnur stofnun, t.d. íslenska þjóðkirkjan sem að mestu þagði þunnu hljóði í stað þess að hjálpa gyðingum, og bjóði Felix Rottberger og konu hans til Íslands, til að sýna að hann sé velkominn til þess litla lands sem sem svo lítilmótlega vísaði honum og fjölskyldu hans úr landi fyrir 78 árum síðan.

Það er ekkert að óttast hann er ekki terroristi frekar en 99,99999 prósent allra flóttamanna. Þeir sem hatast út í útlendinga í nauð eru hinir sönnu hryðjuverkamenn.

Felix Rottberger er nú riddari

Í tilefni af afmæli Felix Rottberger var honum veitt riddaratign í Þýskalandi. Ekki væri dónalegt ef Guðni Th. Jóhannesson forseti Íslands gæti séð til þess að einn lítill fálki flygi á brjóstið á Felix þegar hann loks kemur til landsins - þar sem hann fæddist -  en þar sem mátti ekki eiga heima.

Þýskaland, þýska ríkið, hefur nú veitt honum Verdienstkreuz am Bande og því fylgir riddaratign - og mun hann taka við nafnbótinni við athöfn í Berlín á næstunni. Hér má lesa rökin fyrir þessum heiðri og þar er Íslands vitaskuld getið - án þess þó að níðingsverk stjórnvalda sé nefnt. Íslensk yfirvöld létu þau dönsku vita, að ef Danir vildu ekki skjóta skjólshúsi yfir fjölskylduna, þá borgaði Ísland fyrir brottvísun þeirra frá Danmörku til Þýskalands. Já, þá voru menn svo sannarlega tilbúnir að borga.

Ég óska Felix innilega til hamingju með riddaratignina, og ef Ísland getur ekki boðið riddurum fæddum á Íslandi til landsins, er ég hræddur um að Ísland sé á andlegu flæðiskeri statt. Hugsið um það á þessum sunnudegi.

Felix Rottberger, Freiburg im Breisgau
Verdienstkreuz am Bande

Der ehemalige Mitarbeiter der jüdischen Gemeinde in Freiburg hat sich als Zeitzeuge bei der Erinnerungsarbeit große Verdienste erworben. 1935 flohen seine Eltern vor dem NS-Regime zuerst nach Island, wo er geboren wurde, 1938 mit ihm weiter nach Dänemark. Dort musste er sich getrennt von seinen Eltern verstecken und lebte in ständiger Angst, entdeckt zu werden. Um die Auswirkungen von Rassismus und Nationalismus zu verdeutlichen, geht Felix Rottberger seit langem in Schulen und Begegnungsstätten, diskutiert mit jungen Menschen über die Zeit des Nationalsozialismus und schildert eindringlich das Verfolgungsschicksal seiner Familie. Zudem bietet er für Schulklassen und Gruppen immer wieder Führungen in der Synagoge und auf dem jüdischen Friedhof in Freiburg an, bei denen er auch anschaulich jüdische Sitten und Gebräuche vermittelt. Mit seinem großen persönlichen Einsatz hat Felix Rottberger in Freiburg eine besondere "Kultur des Miteinander" geprägt.

Heidi Rottberger, eiginkona Felix Rottberger, tilkynnir gestum, með tárin í augunum, að eiginmaður hennar hafi hlotið Verdienstkreuz Þýskalands og hann þakkaði henni og sagðist aldrei hafa getað orðið það án hennar, enda er Heidi hans hans stóra hjálparhella og hefur borið 5 börn þeirra hjónanna. Myndina efst tók ég í byrjun mánaðarins, er Felix var á ferð í Danmörku og hélt fyrirlestur á eyjunni Møn. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

"Upplifunin var hræðileg"

Það er ekki að hverjum degi að fjölmiðlarnir færa manni brandarana á silfurfæribandi. Annan hvern dag, er víst nærri lagi.

Við frétt á visir.is er mynd þar sem má lesa að:

"farþegi í vélinni sem nauðlenti á Keflavíkurflugvelli hafi sagt upplifunina hræðilega"

og þetta stendur vel að merkja undir mynd af vígalegum manni sem heldur því fram að landnámið hafi hafist fyrr en fréttir herma. Ég klikkaði á vígalega manninn, því ég var eitt augnablik farinn að halda að dr. Bjarni F. Einarsson væri flugdólgur sem hefði valdið nauðlendingu á heilli vél af Landnámsheittrúarfólki á heimleið úr Víking í Glasgow.

Fyrir einhverja getur það vitaskuld verið hræðilegt upplifelsi að landnámið sé flutt til í tíma og ótíma, en ég tek það nú rólegar en nauðlendingu, þó dr. Bjarni segist búinn að finna rústir frá því fyrir "hefðbundið" landnám. Ég hjó eftir því að hann nefndi ekki rústir í Vestmanneyjum, landnám sem kollega okkar dr. Margrét Hermanns Auðardóttir hélt til streitu að væru frá því fyrir landnám. Ættu þær rústir ekki að flokkast undir þær "stöðvar" sem Bjarni finnur svo margar af? Fyrir 25 árum síðan var Bjarni nú ekki alveg á því. Landnámið í Vestmannaeyjum er einnig byggt á vafasamri túlkun á kolefnisaldursgreiningum.

Hræðileg upplifun er það samt, að sjá merkan fornleifafræðing tína til aðeins eina (1) kolefnisaldursgreiningu máli sínu til stuðnings. Það er einfaldlega ekki nóg, þegar menn eru að granda heilagri kú eins og Landnámskvígunni frá 872 . frá því um vorið -/+ 2 ár.

Gripir þeir sem Bjarni hefur fundið á Stöðvarfirði sýna heldur ekkert ákveðið um aldur skálans "hánorræna" sem hann nefnir Sama í tengslum við. Ekki vill ég þó útiloka að fólk úr Norður-Noregi hafi sest að snemma á Íslandi og hef álíka lengi og jafnvel fyrr en Bjarni staðið fast á því (sjá hér, hér, hér og hér, hér). Það staðfestist m.a. rannsóknum á mannabeinum frá Landnámsöld. Líklegt tel ég einnig vegna stjórnmálaástands í Noregi, að fólk úr norðurhéröðum landsins hafi frekar leitað á ný mið en þeir sem sunnar bjuggu. Þar var mikill fólksfjöldi og lítið landnæði.

En til að þetta sé heilsteypt, og ekki hriplekt hjá Bjarna, væri óskandi að hann fengi gerðar fleiri kolefnisaldursgreiningar og fyndi gripi sem óefað eru frá síðari hluta 8. aldar eða byrjun þeirrar 9. Mér er þó sama þótt hann finni ekki Sama.

Við (dr. Vilhjálmur) leyfum við okkur að vona, en þangað til eru alhæfingar um landnám á fyrri hluta 9. aldar hræðileg upplifun og hálfgerð nauðlending í versta Erich von Däniken stíl.

Kaupmaðurinn á horninu - hlaut 10 ár

Margir eldri Reykjavíkingar, sem lifað hafa af óheilsusamlega tóbaksneyslu, muna kannski eftir Hjartarbúð í Lækjargötu 2. Þar var selt mikið af alls kyns tóbaki, pípum og kveikjurum, en einnig sælgæti, konfekt og jafnvel pylsur og reyndar einnig einhverjir ávextir til að vega upp á móti allri óhollustunni.

Um 1965 flutti þessi verslun inn á Suðurlandsbraut 10 (myndin efst er tekin þar árið 1967 af Ól. K. Magnússyni ljósmyndara Morgunblaðsins), og þar var löngum verslun og "söluturn" með þessu nafni, þó svo að eigandinn á seinni árum, eða eftir 1996, hafi á engan hátt tengst þeim Hirti sem upphaflega rak verslunina í Lækjargötu.  

Á 8. áratug síðustu aldar, er ég var í Landsprófsdeild í Ármúlaskóla, komum við þar oft við nokkrir bekkjafélagar að lokinni leikfimi sem við sóttum í Laugadalshöllina hjá kennara sem síðar varð stórútflytjandi á saltfiski. Í Hjartarbúð fengum við strákarnir okkur iðulega pylsu og kók, og jafnvel Prins Póló í eftirrétt. Þá var hálfbróðir Hjartar þar á bak við búðarborðið. Annar hálfbróðir hans, og elstur hálfsystkina Hjartar, var sonur hálfsystur afa míns. Hjörtur Fjeldsted Árnason, sameiginlegur faðir þessa frænda míns, Hjartar Hafsteins Hjartarsonar (f. 1908) og Hjartar Fjeldsted Hjartarsonar kaupmanns (f. 1919) hafði á öðrum áratugi síðustu aldar verið annálaður charmeur (les kvennamaður) í Reykjavík og eignast fjölda barna með mismunandi konum. Sannur Íslendingur það.

En nú er hún Hjartarbúð stekkur, því líkast til er nú, þegar þetta er ritað, búið að rífa húsið á Suðurlandsbraut 10. Þar á ugglaust að byggja nýja og enn stærri höll eða hótel með sprænugrænar rúður sem Esjan getur speglað sig í.  

Það er hins vegar Hjörtur í Hjartarbúð sem er hetja þessarar greinar. Hún fjallar reyndar um aðra tíma í lífi hans en verslunarstörf hans í Reykjavík, og þaðan af síður tóbak eða ávexti.

Þó svo að Hjörtur Fjeldsted Hjartarson (1919-1969) yrði ekki gamall átti hann sér nokkuð litríkan feril sem ekki var útlistaður í minningagreinum eins og oft gerist um litríka menn.

Fékk tíu ár fyrir að hafa þjónustað Þjóðverja

Hjörtur í Hjartarbúð var einn sá Íslendinga sem fékk hve lengstan fangelsisdóm fyrir að hafa unnið fyrir Þjóðverja í síðara stríði.

Hér skal þó strax tekið fram, og undirstrikað með þykkum blýanti, að Hjörtur Fjelsted fékk óvenjustrangan dóm fyrir dómstólum í Danmörku - miðað við þær yfirsjónir sem dönsk yfirvöld höfðu vissu um að hann hafði framið. Var dómnum reyndar síðar breytt í fjögurra ára dóm, líkt og oft gerðist með samreiðamenn Þjóðverja í Danmörku á stríðárunum.

Líklegast hefur Hjörtur ekki verið mikill nasisti. Hann var greinilega tækifærissinni og dulítill ævintýramaður eins og gerist með unga menn. En það var fyrst og fremst atvinnuleysi sem neyddi hann eins og marga aðra unga og fátæka menn í Danmörku til að fá sér miður ákjósanlegar verkamannavinnur hjá Þjóðverjum og í Þýskalandi á stríðsárunum.

Mér hefur svo sem látið mér detta í hug að þjóðerni hans hafi átt ákveðin hlut að máli þegar Danir dæmdu hann eins þungt og þeir gerðu. Algjörlega ósannaður grunur um að hann hafi verið "verri" nasisti en sannaðist á hann, t.d. félagi í Waffen-SS, hafði einnig eitthvað að segja við uppkvaðningu hins þunga dóms. Það hafði sömuleiðis áhrif að hann viðurkenndi að hann hefði verið í svokallaðri E.T. sveit (Efterretningstjenesten undir Schalburgkorpset) Þannig var álitið að hann hefði haft tengsl við hina alræmdu HIPO lögreglu í Kaupmannahöfn. Hjörtur sótti einnig um upptöku í Waffen-SS í maí árið 1944. Finnst nafn hans á einum lista yfir slíka upptöku, en ekki verður séð að hann hafi nokkru sinni þjónað í SS og þaðan að síður verið kallaður á "sessíón, til að æfa fyrir vígstöðvarnar. Hefur honum greinilega í staðinn verið úthlutað vaktmannsstarf hjá Sommerkorpset (sjá neðar) í stað þess að þjónusta á vígstöðvunum.

Svo segir um dvöl hans í Danmörku á stríðárunum í minningargrein í Morgunblaðinu árið 1969:

Enda þótt seinni heimsstyrjöldin væri skollin á lét Hjörtur það ekki aftra sér frá að fara út til Danmerkur og kom hann til Kaupmannahafnar í marz 1940 rétt áður en Þjóðverjar hernámu Danmörk. Hernám Danmerkur varð þess valdandi að Hjörtur og margir aðrir Íslendingar urðu innlyksa þar og annars staðar á meginlandi Evrópu. Hjörtur var alla tíð duglegur og úrræðagóður. Hann stundaði ýmis störf í Danmörku og Þýzkalandi þar til stríðinu lauk en þá kom hann heim aftur og þrátt fyrir hin erfiðu stríðsár var kjarkurinn óbilandi og hann hófst strax handa um að fá starf við sitt hæfi hér heima á gamla Fróni.

Þó hér sé sagt hreinskilnislega frá, sem ekki er þó hægt að segja að sést hafi oft í minningargreinum um aðra Íslendinga í þjónustu 3. ríkisins, er vitaskuld sneitt framhjá ýmsu, sem greinarritari hefur kannski ekkert vitað um.

Í lögregluskýrslum sem teknar voru af Hirti eftir að hann var tekinn höndum í Danmörku árið 1945, kemur í ljós ítarlegri saga:

Eftir komuna til Danmerkur í mars 1940 og eftir að hann varð innlyksa í Danmörku, starfaði hann fyrst sem aðstoðarmaður hjá slátrara í Holte, eða fram til febrúar 1941 að hann tók föggur sínar og skráði sig í vinnuþjónustu í Þýskalandi. Þá dvaldi hann hálft ár í Hamborg. Þar vann hann fyrir fyrirtæki sem hét Höker & Höne. Vinnan fólst í jarðvegsframkvæmdum við Elben og síðan við hreinsun eftir loftárásir inni í miðbor Hamborgar.

Sneri hann síðan aftur til Kaupmannahafnar, þar sem hann starfaði sem einkaþjónn fyrir aldraðan generalmajor, Grut að nafni, og síðar hjá gömlum gyðingi, heildsalanum "Levisohn í Klampenborg". Hér er ugglaust átt við William Levysohn (d. 1943; Sjá mynd hér til hægri). Hjá Levysohn starfaði hann fram til febrúar 1942. Um stund var hann atvinnulaus, en í júní 1942 fékk hann starf sem þjónn og uppvaskari á hinum fína veitingastað Els í miðborg Kaupmannahafnar. En 2. september 1942 hélt hann aftur til Þýskalands til að stunda verkamannavinnu. Hann starfaði í þetta sinn við þvotta á sporvögnum í Berlín. Þar var hann í hálft ár eða fram í mars 1943.

Í annarri skýrslu lögreglunnar upplýsti Hjörtur að hann hefði í Berlín starfað með öðrum Íslendingi, Hjalta Björnssyni og að þeir hefðu yfirgefið vinnustað sinn í leyfisleysi og haldið til Flensborgar og verið handteknir þegar þeir reyndu að komast yfir landamærin. Hjalti þessi tók seinna þátt í njósnaleiðangri til Íslands í apríl 1944 og var handtekinn ásamt öðrum og dæmdur fyrir njósnir á Íslandi. Danska lögreglan grunaði ýmislegt, m.a. vegna þekkingar á málum Hjalta og samskipta hans við danskan lögreglumann og föðurlandssvikara, Andreas Hager Pelving, sem starfaði um tíma við að safna saman Íslendingum til njósnaleiðangra. Pelving var þó miklu betur þekktur fyrir hrottaskap og þátttöku sína í aðför að gyðingum í Danmörku og síðar kommúnistum.

Kominn aftur til Kaupmannahafnar, gegndi Hjörtur ýmsum störfum sem þjónn, meðal annar hjá öðrum öldnum gyðingi, heildsalanum "Abrahamsen í Rungsted" (hann hét Reyndar Edgar Abrahamson; Sjá myndi hér til vinstri) og síðar hjá öðru gamalmenni, ekkju Nielsens framkvæmdastjóra á Strandvejen 130 í Hellerup. Síðar vann hann við lagerafgreiðslu hjá Burmeister og Wain fram til desember 1943. En 2. febrúar 1944 hélt hann á ný til Þýskalands og vann þar verkamannastörf í Leipzig fram til maí 1944, þar sem hann var málari í verksmiðjuhúsnæði Agfa.  

Án þess að ljúka vinnusamningi sínum í Þýskalandi sneri hann ekki aftur þangað að loknu orlofi í Kaupmannahöfn en meldaði sig þess í stað inn í það sem í daglegu tali var kallað Sommerkorpset (Wachkorps der Luftwaffe in Dänemark) og starfaði nú um tíma sem vaktmaður á flugvöllum á Jótlandi og í verksmiðju í Kaupmannahöfn. Verksmiðjur sem unnu fyrir Þjóðverja voru vaktaðar til að koma í veg fyrir árásir andspyrnumanna.

 

Fjölskyldan fylgdist með honum og treysti honum ekki

Hjörtur gekk í hjónaband í nóvember 1944 og hét dönsk kona hans Ella Annina N(afni leynt, fædd 1917). Hún var ættuð frá Borgundarhólmi. Þau áttu saman barn sem var orðið þriggja mánaða gamalt er Hjörtur var hnepptur í fangelsi 1945. Ekki er gefið upp kyn barnsins í skýrslum danskra yfirvalda.  

Eftir að Hjörtur var hnepptur í fangelsi árið 1945 var fjölskylda Ellu Anninu í Kaupmannhöfn kölluð á stöðina til að gefa skýrslu um Hjört og sumir voru viljugri til þess en aðrir. Ella Annina var snúin með barn sitt heim til Borgundarhólms og gaf því ekki skýrslu.

Greinilegt var að fjölskyldan grunaði hann um græsku og hélt t.d. mágur hans að hann starfaði fyrir þýsku öryggislögregluna eða HIPO (hinar alræmdu dönsku hjálparlögreglu sem í voru eintómir bófar, hrottar og illmenni). Fjölskylda konu hans sá hann þó aldrei í neinum einkennisbúningi og mágur Hjartar og móðurbróður konu Hjartar kíktu í töskur hans en fundu ekkert sem undirbyggt gæti þann grun. Að sögn ættingja mun kona hans hafa verið mjög döpur þegar Shell húsið, þar sem Gestapo hafðist við, þegar húsið varð fyrir sprengjuárásum orustuflugvéla Breta. Hún hélt að sögn, að hann vinni þar fyrir Þjóðverjana. Það gerði hann ekki.

Dönsk yfirvöld einblíndu sömuleiðis á tengsl Hjartar við íslenskan njósnara (Hjalta Björnsson) og veru hans í Sommerkorpset sem leyst var upp í febrúar 1945. Margir félagar í Sommerkorpset fóru þá í störf fyrir  E.T. (Efterregningstjenesten), Hipo-korpset og aðrar vafasamari deildir danskra samverkamanna þjóðverja í Danmörku á stríðárunum. Það sannaðist á Hjört af launaskrám E.T. að hann hafi starfað fyrir E.T. sem var hluti af Schalburgkorpset. Konur tvær, sem bent höfðu andspyrnumönnum á Hjört á götu úti rétt eftir stríðslok, og urðu til þess að hann var hnepptur í fangelsi, upplýstu hins vegar að þær vissu að hann hefði verið í einkennisbúningi Sommerkorspet. Starfi Hjartar hjá E.T. var að fara út á götur og stræti, óeinkenniklæddur, og njósna um samtöl Dana á götum úti og ljóstra upp um fólk ef hann yrði þess vís að illa væri verið talað um setuliðið eða Hitler. Hann sagðist þó aldrei hafa framselt nokkurn mann í hendur þeirra sem sáu um barsmíðarnar á fólki sem sagði skoðun sína í torgum úti. Ekkert slíkt kom fram við yfirheyrslur á öðrum starfsmönnum E.T. og HIPO. Tvær íslenskar konur af fínum ættum, búsettar í Kaupmannahöfn, stóðu sig hins vegar miklu betur í slíkum slúður- og uppljóstrunarstöðum og hlutu einnig fyrir það verðskuldaða dóma.

Þrátt fyrir að ekki væru færðar neinar sönnur fyrir, annað hvort hrottaskap, eða alvarlega glæpi Hjartar Fjeldsted Hjartarson í þágu Þjóðverja, hlaut hann 10 ára fangelsisdóm, sem verður eins og fyrr segir að teljast í efri kantinum miðað við fábreytilega "afrekaskrána".

Fyrir utan að þjóðerni hans gæti hafa aukið árum á fangelsisdóminn, voru margir Danir og einnig dómarar á þeirri skoðun að starfsmenn E.T. væru allir fyrrverandi og aflóga Waffen-SS liðar. Nýjustu rannsóknir danskra sagnfræðinga sýna hins vegar augljóslega að svo var alls ekki. Aðeins rúm 10% þeirra komu úr þeim Waffen-SS sveitum sem Danir tilheyrðu (Skv. Andreas Monrad Petersen (2000): Schalburgkorpset: historien om korpset og dets medlemmer 1943-45. Odense Universitetsforlag, s. 179).

Grátbroslegt er t.d. að sjá að Waffen-SS maðurinn sem ég hef unnið að heimildavinnu um fyrir Simon Wiesenthal Center i Jerúsalem, sem óskar eftir því að hann verði dæmdur fyrir glæpi sem hann tók þátt í fangabúðum í Hvíta Rússlandi árið 1941-42, fékk styttri fangelsisdóm en Hjörtur Fjeldsted. Dönsk yfirvöld höfðu afar takmarkaðan áhuga á hugsanlegum morðum mannsins í Bobruisk í Hvíta Rússlandi. Réttarkerfi Dana var mjög furðulegt eftir síðari heimsstyrjöld.

Mig grunar, og leyfi mér að halda fram, eftir að hafa lesið hundruði dóma í Københavns Byret frá þessum árum, að Hjörtur Fjeldsted hafi verið dæmdur allt of þungum dómi. Sekt hans var ekki eins alvarleg og fjölda annarra sem dæmdir voru svipuðum dómum, og það fyrir miklu verri afbrot. Nasistasleikjan Gunnar Gunnarsson framdi verri afbrot með blindri aðdáun sinni á nasismanum. Afbrot forsetasonarins Sveins Björns Sveinssonar, sem dæmdi mann til dauða og ofsótti konu kynferðislega (sjá hér) var mikill. Meðleikur Guðmunds Kambans í morði (sjá hér) og gyðingahatur flokksbundins krata á Íslandi (hér) voru að mínu mati miklu verri glæpir en gjörðir ungs manns sem fékk sér vinnu í Berlín og Hamborg til eiga til hnífs og skeiðar - og það voru svo sem til nasistar með vafasamari fortíð sem versluðu annars staðar í Lækjargötunni - en það er svo önnur saga.

Það var því að mínum dómi ekki morðingi eða harðvítugur nasisti sem seldi tóbak í Hjartarbúð. Íslensku morðingjarnir sátu hins vegar í góðum embættum, á ráðherrastól eða í ráðuneytunum. Það voru fyrirmenn sem t.d. vísuðu gyðingum á dyr og í dauðann með því að hafna fólki landvist. Í nútímanum sitja kollegar þeirra á sömu slóðum og tíma ekki að bjóða einum þeirra sem vísað var úr landi. Það var Felix Rottberger, fyrsti gyðingurinn sem fæddist á Íslandi. Yfirvöld tíma ekki og vilja ekki bjóða honum til Íslands í tilefni af 80 ára afmæli hans. Felix var vísað úr landi með foreldrum sínum og systkinum árið 1938. Íslenskir mektarmenn sendu í raun fjölskylduna í dauðann, því þær leiðbeiningar fylgdu til danskra yfirvalda, að ef þeim hugnaðist ekki að skjóta yfir þau skjólshúsi myndi Ísland borga fyrir áframhaldandi ferð Rottberger-fjölskyldunnar til Þýskalands.

Það var ekki, og er ekki, sama hver maðurinn er á Íslandi.

Krati og gyðingahatari

Einn argasti gyðingahatari Íslands eftir Síðari Heimsstyrjöld var kratinn, Alþingismaðurinn og embættismaðurinn Jónas Guðmundsson.

Jónas gaf út rit sem voru morandi í gyðingahatri í bland við pýramídafræði Adams Rutherfords og annan okkúltisma.

Á heimasíðu Alþingis er ekki minnst einu orði á þessar einkennilegu kenndir Jónasar. Það er einnig tilfellið með alþingismanninn Davíð Ólafsson í Sjálfstæðisflokknum, sem var nasisti á yngri árum og stundaði nám í Þýskalandi nasismans.

Skrif Jónasar Guðmundssonar og útgáfa hafa vonandi ekki á sínum talist til góðrar latínu á Íslandi? Margir keyptu þó tímarit Jónasar, Dagrenning, sem út kom í 12 ár, og bókasöfn höfðu fjölda eintaka af ritum hans til láns.

Furðulegt má virðast í dag að samflokksfélagar hans hafi ekki reynt að bola honum út úr flokknum með meiri hörku en raunin var. Harðasta gagnrýnin kom frá Vilhjálmi S. Vilhjálmssyni blaðamanni á Alþýðublaðinu (sem skrifaði stundum undir nafninu Hannes á Horninu), en bestu gagnrýnina fékk Jónas Guðmundsson t.d. frá þingmanni Sjálfstæðisflokksins, Garðari Þorsteinssyni. Er bók Jónasar, Saga og dulspeki kom út árið 1942, skrifað Garðar í Eimreiðinni:

Ég get ímyndað mér, að þær skýringar, sem hér koma fram í forsögu hins germanska og engilsaxneska kynstofns, væru ekki öllum jafn geðfelldar, og yfirleitt finnst mér það ógeðfelld kenning að ætla einn kynflokk útvalinn af æðri máttarvöldum - guðs útvalda þjóð - en annan leika það hlutverk eitt að vera tyftari hinna útvöldu. Mer finnst  að í slíku gæti nokkuð mikils skyldleika við þær kenninga sem mest hafa verið dýrkaðar af þjóðernissinnum Þýskalands, en fordæmdar af flestum öðrum.

 Jónas Guðmundsson, kratinn sem gaf út andgyðingleg rit eftir Heimstyrjöldina síðari.

Ekki má gleyma falsritinu Samsærisáætlunin mikla - Siðareglur Zionsöldunga, sem Jónas gaf út árið 1951. Þetta er falsrit sem nasistar lögðu mikla stund á en sumir höfnuðu því þó sem fölsun, t.d. Oswald Mosley breski fasistaleiðtoginn. En hvað kom til að krati og Alþingismaður var að gefa þetta rit út eftir stríð á Íslandi?

Formálinn á því riti, sem er eftir Jónas, er ævintýraleg steypa, svo mikið bull reyndar að maður efast um geðheilsu mannsins og spyr sjálfan sig hvernig á því stóð að Alþýðuflokksmenn fólu honum svo mörg trúnaðarstörf.

En á endanum fengu Kratar nóg af þessum kynlega kvisti. Jónas skrifaði sjálfur um það í Dagrenningu.

"Loks kom þar að einn þeirra, sem býst við að "erfa ríkið" í Alþýðuflokknum,kom til mín og sagði mér blátt áfram að ef ég hætti að trúa þessum "firrum" með Biblíuna og Pýramídann, yrði ekki hjá því komist að ég yrði að hætt öllu starfi í flokknum. Það mundi meira að segja erfitt að birta greinar eftir mig í Alþýðublaðinu, því það fengi á sig "óorð" af mér og þessum heimskulegum skoðunum,..."

Jónas Guðmundsson taldi sig greinilega fórnarlamb skoðana sinni og sagðist hafa sagt skilið við Alþýðuflokkinn árið 1942 vegna þess að Kratar hefðu ekki hafnað samvinnu við kommúnista. Óregla með áfengi var víst einnig til þess að hann hætti virkni í stjórnmálum, en um 1945 var hann hins vegar eins og þruma úr heiðskýru lofti orðinn einn fremsti bindindisfrömuður landsins.

Honum var heldur ekki bolað meira út úr Alþýðuflokknum en það að árið 1946  var hann skipaður skrifstofustjóri í félagsmálaráðuneytinu og lengdi því embætti til byrjunar árs 1953. Meðan hann er skrifstofustjóri í Félagsmálaráðuneytinu gefur hann einmitt út ritið Samsærisáætlunin mikla - Siðareglur Zionsöldunga.

Hvað gerist í kollinum á sumum vinstrimönnum og hvað gerist stundum í kollinum á sumum Íslendingum? Bara að maður vissi það. Ofstopi og fordómar sumra þeirra í garð Ísraelsríkis og gyðinga í dag tel ég persónulega vera framhald af sams konar villuráfi og öfgum og Jónas Guðmundsson var haldinn. Íslenskur þjóðernisrembingur blandaður við sósíalisma er hættulegur kokkteill.

Í raun taldi hann eins og margur íslenskur stjórnmálamaðurinn að Íslendingar væru Guðs útvalda þjóð: Í Dagrenning 32 (1951) skrifaði hann t.d.:

Hlutverkið sem Íslandi og íslenzku þjóðinni er alveg sérstaklega ætlað, er það, að þjóðin átti sig á því fyrst allra þjóða, að hún sé "hluti af hinum mikla Ísraelslýð Guðs", og kannist við það opinberlega að svo sé.

Minnir þetta ekki óneitanlega á hjalið um hlutverk Íslands og Íslendinga á meðal þjóðanna - sem enn heyrist?

 

Hlaut heiður og trúnað þrátt fyrir brenglunina

Hvaða störf fól samfélagið svo manni eins og Jónasi Guðmundssyni. Það var ekki svo lítið. Meðan stórmenntaðir gyðingar fengu ekki störf á Íslandi eða var bolað úr þeim var þessi furðufugl hafinn til skýjanna. Í minningarræðu Hannibals Valdimarssonar árið 1973 segir m.a. svo um Jónas Guðmundsson (1898-1973) (sjá frekar hér):

...Haustið 1921 varð hann kennari við barnaskólann á Norðfirði og gegndi því starfi fram á árið 1933. Jafnframt var hann kennari við unglingaskólann á Norðfirði 1923–1933. Hann var síðan framkvæmdastjóri Fóðurmjölsverksmiðju Norðfjarðar 1932–1937 og Togarafélags Neskaupstaðar 1935–1938. Á árinu 1937 fluttist hann til Reykjavíkur og var framkvæmdastjóri Alþfl. 1938–1939. Eftirlitsmaður sveitarstjórnarmálefna var hann 1939–1953 og skrifstofustjóri í félmrn. 1946–1953. Hann var framkvæmdastjóri Sambands ísl. sveitarfélaga 1945–1967 og forstjóri Bjargráðasjóðs Íslands 1952–1967.

Auk aðalstarfa þeirra, sem hér hafa verið rakin, voru Jónasi Guðmundssyni falin fjöldamörg trúnaðarstörf á ýmsum sviðum, og verður nokkurra þeirra getið hér. Hann var oddviti hreppsnefndar Neshrepps í Norðfirði 1925–1928 og sat í bæjarstjórn Neskaupstaðar 1929–1937. Landsk. alþm. var hann á árunum 1934–1937, sat á 4 þingum alls. Hann átti sæti í Landsbankanefnd frá 1934–1938 og í bankaráði Landsbankans 1938–1946. Á árunum 1934–1935 átti hann sæti í mþn. um alþýðutryggingar og framfærslumál, og síðan var hann í mörgum stjórnskipuðum nefndum til að rannsaka og undirbúa löggjöf um margvísleg efni á sviði félagsmála. Hann var í stjórn Sölusambands ísl. fiskframleiðenda 1939–1943. Formaður Sambands ísl. sveitarfélaga var hann 1945–1967, í stjórn Bjargráðasj. Íslands 1946–1967 og í stjórn Lánasjóðs sveitarfélaga 1966-1970. Fulltrúi ríkisstj. Íslands á þingum Alþjóðavinnumálastofnunarinnar var hann 1947–1952. Hann var stofnandi áfengisvarnarfélagsins Bláa bandsins 1955 og formaður þess fram á árið 1973. Jafnframt var hann formaður stjórnar Vistheimilisins í Víðinesi 1963–1973.

 

Þakkir: Magnús A. Sigurðsson sagnfræðingur og Minjavörður Vesturlands (við Minjastofnun Íslands) ritaði merkilega BA ritgerð við Háskóla Íslands árið 1993. Margar upplýsingar hér eru komnar úr þeirri ritgerð, sem ég hefði gefið mjög góða einkunn hefði ég haft Magnús sem stúdent.

Víkingalottó Minjastofnunar

RÚV greindi frá því fyrr í morgun, að gæsaskyttur hafi fundið sverð í Skaftárhreppi. Sverðið var samkvæmt fréttum afhent Minjastofnun Íslands kl. 10 í dag.

Á Minjastofnun var forstöðumaðurinn þegar búinn að halda því fram, áður en hún fékk sverðið í hendur, að það væri frá 9. öld. Vel af sér vikið! (sjá hér)

Þótt myndin á FB finnandans, Árna Björns Valdimarssonar, sé ekki góð, verður ekki séð annað af gerð hjaltsins að sverðið sé alls ekki frá 9. öld. Það er miklu frekar frá 10. öld og gæti jafnvel verið af gerðunum Q eð Y, i tegundafræði norska fornfræðingsins Jan Petersens og síðari sérfræðinga, og því frá byrjun 11. aldar eða jafnvel fyrri hluta miðalda. Það sem mér þykir helst benda til síðari hluta sögualdar eða miðalda er að blaðið hefur ekki mikla breidd. Þetta sést þar sem maðurinn á myndinni leggur það á fingur sér. En hann gæti vitaskuld verið afar "fingralangur", svo puttarnir á honum eru ekki besti mælikvarðinn sem völ er á.

Hvað sem líður aldrinum á brandinum, hefur Árni Björn vafalaust hlotið vinninginn í víkingalottói sumarsins. Þetta er með merkilegustu fornleifafundum ársins 2016. En vertíðinni er þó ekki lokið.

P.s. Forstöðumaðurinn sá að sér í fréttum á útvarpi (sjá myndskeið hér) og er hún nú búin að sjá að þetta er sverð af gerð Jan Petersens sem kallast Q. Slík sverð voru notuð fram á 11. öld.

P.p.s. Í fréttum Morgunblaðsins var myndskeið í dag, þar sem halda mætti að sverðið hefði fundist í eða við kumlateiginn í Hrífunesi. En þar hafa rofnað fram undan gjóskulögum nokkur kuml, árið 1958, 1982 og 2011 ef ég man rétt.  Vil nánari eftirgrennslan mína hjá staðkunnugum og mér fróðari mönnum kom þó i ljós að fundarstaðurinn er nokkra kílómetra frá Hrífunesi. Gæti verið að hér sé komið sverð Una danska, fyrsta ESB-sinnans, en hann vildi koma landinu undir Noregskonung? Kvennamál hans voru einnig frekar gruggug og var hann víst að reyna að flýja frá stúlku sem hann hafði barnað, þegar tengdafaðir hans kálaði honum. Það var þarna nærri er sverði fannst af gæsaskyttunum. Sverðið er þó líklegra að eigna syni hans, ef maður er á annað borð farinn að stunda iðju fyrri kynslóða fornfræðinga. Sonur Una var Hróar Tungugoði. Enn líklegra er hins vegar að sverðið hafi tilheyrt barnabarni Una, en sá hét Hámundur halti og var mikill vígamaður samkvæmt Landnámu ... sama hvað gerðarfræði Jan Petersens upplýsir. Norðmenn og Svíar (eins og Uni var víst) kunnu aldrei að skrifa fyrr en um 1500 og geta því ekki upplýst, hver átti vopnin. Það af leiðandi finnum við ugglaust ekki nafn Una á hjaltinu.

Felix hefur alls ekki gleymt Íslandi

.. en hefur Ísland gleymt honum?

Síðla dags í gær ók ég suður á hina fallegu eyju Møn ásamt konu minni. Það var reyndar í fyrsta sinn sem við heimsóttum þá fögru eyju og kom hún okkur báðum á óvart. Erindið var að hitta gamlan og góðan vin, Felix Rottberger, fyrsta gyðinginn sem fæddist á Íslandi.

Foreldrar Felix komu til Íslands árið 1935 en var vísað úr landi árið 1938. Margir hafa ritað um afdrif fjölskyldunnar á Íslandi, þó mest hafi verið fært í skáldlegan búning, fyrst og fremst af Einari heitnum Heimissyni. Ég sagði hins vegar alla söguna þeirra, sem var betur skjalfest í Danmörku en á Íslandi. Einnig greindi ég frá afdrifum fjölskyldunnar í Danmörku eftir að þeim hafði verið vísað frá Íslandi. Um það má allt lesa í bók minni Medaljens Bagside (2005) sem hægt er að fá að láni á nokkrum góðum íslenskum bókasöfnum.

Liðin voru níu ár í gær síðan ég sá Felix og konu hans Heidi síðast, er þau gistu hjá okkur árið 2006 (sjá hér). Í gær (1.9. 2016) hélt hann fyrirlestur á safnaðarheimili í Magleby á Møn, þar sem hann gistir í sumarleyfinu hjá góðum vinum. Fjölmenni var og var fyrirlestur Felix afar áhugaverður og skemmtilegur því karlinn er fyndinn og góður sögumaður.

Hann greindi stoltur frá því að hann hefði fæðst á Íslandi árið 1936, en sömuleiðis frá þeirri dapurlegu staðreynd að honum og fjölskyldu hans var vísað úr landi. Sjáið hér hvað skrifað var í Morgunblaðinu þann 28. apríl 1938 - Og þið sem hamist mest út af flóttamönnum nútímans: Gerið það nú fyrir mig og skammist ykkar örlítið, þó svo að ég geri mér fulla grein fyrir því að það er bæði óheiðarlegt og ómögulegt að líkja þessum tveimur tímum og flóttamannahópum eins og gyðingum  og múslímum saman, að minnsta kosti meðan að meirihluti múslíma heimsins hatast út í gyðinga.

Felix, sem brátt verður 80 ára, greindi einnig frá heimsókn sinni til Íslands árið 1993. Hann hefur mikla reynslu af því í Þýskalandi að miðla af lífsreynslu sinni og sögu fjölskyldu sinnar.

Er hann heldur fyrirlestra hefur hann ávallt með sér skjalatösku fulla af minningum, blöðum og bókum, þar sem um hann hefur verið skrifað. Hann hefur einnig þrjá fána með sér í töskunni. Þann danska, þann íslenska og þann ísraelska. Danmörk, Ísland og Ísrael eru ríki sem eru honum afar hugleikin, þó svo að hann líti á sig sem Þjóðverja. Enda hefur fjölskylda hans búið í Þýskalandi síðan að foreldra hans fluttu þangað árið 1955 eftir langa þrautargöngu í Danmörku, þar sem oft var lítil sæla að vera flóttamaður af gyðingaættum ef maður hafði komið til landsins fyrir stríð. Fordómarnir og smámunasemin lifði þar áfram og vilja margir Danir sem minnst um þá tíma heyra.

See you in Iceland, Felix

Ljósmynd af ljósriti af áritaðri ljósmynd af Örnu Ýr Jónsdóttur: Arna Ýr hefur fengið sérstaka undanþágu til að birtast hér á þessu forngripa og steingervingabloggi Fornleifs. Ljósmyndarinn, Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, og fegurðardrottningin eiga það þó sameiginlegt að þau hafa stokkið á stöng; Hún sem frjálsíþróttarkona, en Vilhjálmur á Stöng í Þjórsárdal.

Felix var tíðrætt um Ísland í fyrirlestrinum í gær, líkast til vegna þess að ég hafði slegist með í för. Fagnaði hann árangri núverandi landsliðs síns (því íslenska) og sagði síðan frá nýlegum kynnum sínum af íslenskri fegurðardís, sem hann rakst á í sumar í skemmtigarðinum Europa Park, nærri Freiburg í Þýskalandi þar sem hann býr í húsi umsjónamanns grafreits gyðinga í bænum.

Felix hafði hitt Örnu Ýr Jónsdóttir, Ungfrú Ísland sem einnig hreppti titilinn Miss EM 2016 þarna í garðinum. Felix var þarna staddur með barnabörnum sínum og gerði sér lítið fyrir og gaf sig á tal við Örnu Ýr, þessa bráðhuggulega konu frá Íslandi, sem hann sjarmaði örugglega alveg upp úr háhæluðum skónum - og sagði síðan með glettni í auga eins og honum einum er lagið, að hann væri Íslendingur alveg eins og hún og spurði hana, hvort hún sæi það ekki. Arna hváði, og þá sýndi hann henni vegabréf sitt þar sem stendur að hann hafi fæðst í Reykjavík. Þegar hann upplýsti hana að hann yrði áttræður hér í september lét hún þau orð falla að hún myndi reyna það sem í hennar valdi stæði til að láta bjóða honum til Íslands! Hún áritaði fyrir hann mynd af sér í fullum skrúða.

Hvort fegurðardrottningunni frá Íslandi hefur fengið einhverju framgengt í því, sem ég vona að hún hafi, verð ég nú að upplýsa, en vona um leið að allir haldi því leyndu svo afmælisbarnið frétti ekkert um sinn, að þegar hann bauð mér í júlí sl. í afmæli sitt ákvað ég þegar að fara í veisluna. En um leið hóf ég sókn til þess að þessum Heiðursíslendingi yrði boðið til landsins meira en 78 árum eftir að honum var vísað úr landi vegna uppruna síns, trúar og nafns, sem ekki hentaði sumum Íslendingum.

Guðni Th. Jóhannesson lætur ekki á sér standa

Ekki stóð á Forseta Íslands, Guðna Th. Jóhannessyni, sem þegar hefur sagt sig viljugan til að bjóða Felix til veislu á Bessastöðum ef stjórnvöld geta borgað fyrir formleg boð til Felix og nokkurra dag heimsókn hans og konu hans í Reykjavík. Felix á sér t.d. þá ósk heitasta að geta heimsótt gröf ömmu sinnar sem dó á Íslandi og móðurbróður síns, Hans Mann Jakobssonar, sem hann heimsótti árið 1993.

Bíð ég nú eftir svörum Lilju Daggar Alfreðsdóttur utanríkisráðherra og ríkisstjórnarinnar.

Vona ég svo sannarlega að stjórnvöld sjái sér fært að bjóða þessum sjarmerandi og síunga Íslendingi í heimsókn. Hann höfðar bæði til the beauty and the beast, þ.e.a.s. fegurðardísarinnar frá Íslandi og karlpungsins, bróður Fornleifs, sem er að sögn með ljótari mönnum, þegar hann skrifar þessar línur.

Felix og eiginkona hans Heidi, sem þýsk og upprunalega frá Berlín. Hún starfaði lengst af sem hjúkrunarkona. Hún sneri til gyðingdóms. Hér heldur hún á forsíðumynd af DV frá 1993 þegar þau hjónin og yngstu börn þeirra, Thorsten og Anja, heimsóttu Ísland. Felix gantast að gömlum vana. Ljósm. eins og aðrar við þetta blogg: Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Íslendingar hefðu mjög gott af því að kynnast Felix Rottberger aftur. Viss er ég um, að slíkt boð frá Íslandi væri besta gjöfin sem hægt væri að gefa Íslendingnum Felix Rottberger á 80 ára afmæli hans, og felur jafnframt í sér tækifæri til uppgjörs við dapurlega atburði í Íslandssögunni.

Sýnum að við höfum ekki gleymt honum og heldur ekki þeirri smámunasemi og fordómum sem urðu til brottvísunar hans og fjölskyldu hans árið 1938. Bjóðum honum nú sem þjóðhöfðingja og tökum á móti honum sem þeim Íslendingi sem hann er, þrátt fyrir þann fjandskap sem mætti fjölskyldu hans á 4. tug síðustu aldar.

Tímarnir breytast og mennirnir með

Lagt á borðið: Fajansi en ekki postulín

Næstu mánuðina mun ég vinna að rannsóknum á rituðum heimildum varðandi umsvif Hollendinga við og á Íslandi á 17. og 18. öld. Það er nú starfi minn í verkefninu Allen die willen naar Island gaan undir yfirstjórn dr. Ragnars Edvardssonar og er verkefnið rausnarlega styrkt af RANNÍS (Lesið vinsamlegast hér um titil verkefnisins).

Oftast voru Hollendingar við landið í leyfisleysi og trássi við einokun Danakonungs á Íslandsverslun og siglinum. En hægt er að líta á málið frá öðru sjónarhorni. Hollendingar fylltu að vissu marki upp í það tómarúm í verslun og siglingum til landsins sem Danir mynduðu, því konungsverslun stóð ekki undir nafni. Danskir kóngar voru of uppteknir að byggja nýjar hallir og herja á Svía, svo þeir gleymdu Íslendingum að mestu, nema þegar klögubréf og barningur bárust frá agentum konungs (stórbændum) á Íslandi. Íslendingar voru á tímabili njög afskiptir og nauðsynjavarningur barst ekki nógu vel til landsins og landsmenn sátu uppi með fisk sem ekki seldist gengum Íslandsverslun Dana. Verslun, hvalveiðar og fiskveiðar Hollendinga voru því einungis til gagns og góðs fyrir Íslendinga.

Fyrri hluta sumars kafaði írskur fornleifafræðingur sem býr á Íslandi, sem vinnur doktorsverkefni undir einum af þátttakanda verkefnisins Allen die willen naar Island gaan, niður á flak hollenska skipsins de Melkmeyt í Flateyjarhöfn. Hollenskur fornleifafræðingur, Nina Jaspers, sem ég hef haft samstarf við og skrifað um leirker úr flaki de Melckmeyts (sjá hér, hér og hér í tímaritinu Skalk 6: 2013), mun á næsta ári með aðstoð minni vinna að rannsóknum á lausafundum úr flaki de Melckmeyt. Ég hef áður flokkað þá gróflega (sjá hér). Hugsanlega mun flak skipsins einnig verða rannsakað frekar í verkefninu Allen die willen naar Island gaan.

Mér til mikillar furðu sýndu frétt Morgunblaðsins fyrr í sumar af köfun írska doktorsnemans Kevins Martin við HÍ ákveðna vanþekkingu á því sem hann gaf sér fyrir hendur, m.a. segist hann hafa fundið "handmálað postulín" í flakinu og birti mynd af því máli sínu til stuðnings.

Fajansadiskur sem fannst árið 1993 í flaki de Melckmeyt í Flateyjarhöfn. (Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson). Efst er diskur sem fannst nú í sumar (ljósm. Kevin Martin).

Postulín hefur ekki fundist í flaki Melkmeyt heldur mest megnis fajansi, og er þar mikill munur á sem fornleifafræðingar verða að þekkja - en það gera greinilega ekki allir. Brot það sem Kevin Martin synti með upp á yfirborðið í Flateyjarhöfn, og sem hann kinnroðalaust kallaði postulín, er brot af fajansadisk hollenskum.

Hefur annar, álíka diskur, en þó ekki alveg eins, með nákvæmlega sömu handmáluðu myndinni fundist áður í flakinu. Sennilegt er að báðir diskarnir séu frá sama leirkeraverkstæði á Hollandi.

Þetta hefði írski doktorsneminn átt að vita og hefði getað lesið um hér á blogginu. Á Fornleifi er hægt að fræðast, og er háskólastúdentum það einnig velkomið, svo þeir þurfi ekki að leika þann ljóta leik sem margir kennarar í fornleifafræði í HÍ leika: að sniðganga niðurstöður annarra.

Þessi fyrrnefndi ruglingur minnir mig á þann dag er stórt brot af fajansafati barst úr flaki de Melkmeyt suður á Þjóðminjasafn Íslands. Þetta var sumarið 1992 og fastgrónir starfsmenn safnsins voru ranglega og af rómaðri vanþekkingu búnir að fullvissa settan Þjóðminjavörð Guðmund Magnússon um að diskurinn væri frá 18. öld. Ég átti erindi á safnið vegna rannsókna minna og sýndi Guðmundir mér diskinn. Sagði ég kokhraustur og fullviss, að hann væri frá 17. öld og gæti því vel verið úr flaki de Melckmeyts, en skipið sökk árið 1659. Þetta þótti Guðmundi vitaskuld stórfurðulegt, að sérfræðingar safnsins gætu verið svo ósammála. Hann gaf mér 20 mínútur að rökstyðja mál mitt áður en fjölmiðlamenn kæmu í safnhúsið. Ég skaust upp á bókasafnið og náði í þrjár bækur máli mínu til stuðnings og bjargaði heiðri Þjóðminjasafnsins þann dag.

Það hefði ekki verið efnilegt ef þjóðminjavörður hefði flaskað á heilli öld, en það hefði þó ekki verið eins alvarlegt og að kalla fajansa postulín eins og gert er í Háskóla Íslands.

Fajansabrot frá Hollandi og Frakklandi sem fundist hafa í flaki de Melckmeyt í Flatey. Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Mjaltastúlkan sem fórst við Flatey

Móbergslöndin Ísland og Ítalía

Þótt móberg sé algengasta bergtegund Íslands, og að sögn Haraldar Sigurðssonar jarðeðlisfræðings - hvorki meira né minna en steinn steinanna á grjóthólmanum Íslandi - hefur því aldrei verið gert jafnt hátt undir höfði á Íslandi eins og á t.d. Ítalíu. Sumir Ítalir elska móbergið sitt ekkert síður en marmarann, og á ég ekki erfitt með að skilja það.

Móberg eða tuff (á ítölsku tufo / tofus á latínu) geta verið mismunandi bergmyndanir. Íslenska móbergið er myndað rétt undir vatni eða ís og er svokölluð Palagónít bergmyndum. Það sem fólk kallar túf (túff) erlendis er hins vegar sjaldnast palagónít líkt og íslenska móbergið. Ég ætla þó ekki að sökkva mér djúpt í gerðarfræði mismunandi móbergs, en bið fólk sjálft um að lesa um hinar mismunandi gerðir móbergs í heiminum sem eru gerð ágæt skil hér.

Móbergið á Ítalíu hefur alltaf heillað mig, síðan að ég sá það fyrst í Róm og við Sorrentó-flóa á 8. áratug síðustu aldar, og þótti um margt minna á sumt íslenskt berg. Það hefur á ákveðnum svæðum mikið notað til bygginga, enda sterkara en það íslenska og umbreytt 300 - 600.000 ára berg. Á Ítalíu eru til að minnsta kosti átta "tegundir/gerðir" móbergs sem notað er í byggingar (sjá hér). Það kemur frá mismunandi svæðum og hefur móbergið oft mismunandi lit, allt frá gráum og grænbrúnum yfir í ljósari vikurliti og mórauða liti. Það gráa inniheldur smærri korn af öðru efni, en það brúna getur verið mjög gróft. Túffið hefur verið notað sem byggingarefni síðan á dögum Etrúra (sem sumir kalla Etrúska) á 7. öld f.Kr., og er enn notað til viðhalds eldri bygginga.

Horft yfir móbergsbæinn Cori úr rúmlega 480 m. hæð. Cori er eldir en Róm.

Í fjallaþorpinu Cori di Latina í Lazio í Lepini-fjöllum suðaustur af Róm, hefur mikið verið byggt úr þessu mjúka og létta efni, sem hægt er að forma auðveldlega og jafnvel saga þá til. Það finnst í miklum mæli á svæðinu kringum bæinn.

Cori varð til sem bær fyrr en Róm og síðar bjó Rómaraðallinn hér í fjöllunum á sumrin, til að komast burtu frá mývargi og öðru pestarfé sem hrjáði hann niður á sléttunum. Þeir byggðu sumarhús sín úr kalksteini og móbergi en fluttu einnig hingað hinn fínasta marmara sem þeir reistu með hof og virðulegri byggingar. Í Róm er hins vegar einnig hægt að sjá fjölda rústa húsa sem byggð hafa verið úr móbergi, sem er alls staðar að finna í sumum hæðum borgarinnar. Góð dæmi um byggingar í Róm til forna, þar sem notast var við móberg, er hluti af Colosseum og Portúnusarhofi.

Portúnusarhof í Róm

Veggur Serviusar Tulliusar sem byggður var umhverfis Rómarborg á 4. öld f.Kr. Múrinn var hlaðinn úr tilhöggnum móbergsbjörgum. Hér er brot af honum nærri aðalbrautastöðinni, Termini í Róm.

Palatino-hæð í Róm er að miklum hluta mynduð úr móbergi og mörg hús í Róm voru hlaðin úr móbergi. Oft hafa menn þó pússað yfir þessa steina í veggjum, en dyraumgjörðir meðan að skreytingar hafa verið látnar halda sér. En í hofum og húsum í Pompeii, Herculaneum og t.d. í Cori standa veggir það menn hafa hlaðið litla ferninga af móbergi í tígulmynstur svo unun er á að horfa, t.d í Polux og Castor hofinu í Cori. Í seinni tíma byggingum t.d. frá endurreisnartímanum var hið mjúka móberg einnig notað og stendur sig enn vel. Húsið sem ég bý í í Cori hefur kjarna frá miðöldum en að hefur verið byggt mikið við húsið. Ýmis efniviður hefur verið notaður, en greinilegt er að móberg og kalksteinn eru algengasta efnið. Gatan Via della Repubblica efst í Cori, er lögð með basaltsteinferningum og í miðju götunnar er 20 sm. renna úr kalksteinshnullungum.

Miðaldabyggingar hlaðnar úr móbergi í Cori í Lazio.

Þetta röndótta hús er hlaðið úr Lazio-móbergi og kalksteini hér frá svæðinu umhverfis Cori - og er nú til sölu.

Gömul gluggaumgjörð innan í enn eldri dyraumjörð. Efnið er Lazio móberg.

Á Stóru Borg undir Eyjafjöllum, sem vitaskuld er ekki neitt síðri menningarbæli en Róm, var móberg notað í hleðslur. Oftast nær óunnið, en í einni byggingunni man ég eftir 6 eða 8 steinum tilhöggnum og strýtumynduðum, sem voru eins konar hornsteinar í byggingunni innanverðri. Ég tók margar myndir af þessum steinum, sem Mjöll Snæsdóttir hefur fengið til úrvinnslu, og get ég því ekki sýnt ykkur þær. Vitaskuld var húsið teiknað og mælt eftir öllum kúnstarinnar reglum, en ég hef enn ekki séð þessa listavel tilhöggnu steina birta í bók eða ritlingi og veit ekki hvort þeim var bjargað á safnið í Skógum.

Vart er þó hægt að byggja hof eða turna úr íslensku móbergi eins og menn gera á Ítalíu, t.d. eins og turninn (hér yfir) ofar á Via della Repubblica í bænum Cori. Turninn var var reistur í fornum stíl við kirkju sem byggð var eftir síðara heimsstríð, í stað kirkju postulanna Péturs og Páls ofar í bænum. Kirkjuskip þeirrar kirkju hrundi ofan á 40 kirkjugesti árið 1944 er bandamenn skutu á bæinn í þeirri trú að yfirmenn þýska hersins feldu sig eða héldu fund í kirkjunni. Allir kirkjugestir létust nema einn drengur, sem missti annan fótlegginn. En kirkjuturninn og Herkúleshofið við suðurmúr kirkjunnar stóðst sprengjuna og er turninn einnig að einhverjum hluta til byggður úr móbergi í bland við kalkstein, marmara og basalti.

En ef móbergið íslenska fær að hvíla sig og umbreytast í 300.000-600.000 ár til viðbótar er kannski hægt að tala um endurreisnarhús úr þessu þjóðarbergi okkar, sem mér finnst nú fallegra en margt sem íslenska þjóðin er annars kennd við. Spurningin er bara, hvort Íslendingar hafi þolinmæði að bíða svo lengi eða hvort æðri máttarvöld haldi Íslendinga út í allan þann tíma. Varla.

Kjallaragluggi með umgjörð úr móbergi á lítilli höll frá 17. öld í neðri hluta Cori. Efsta myndin sýnir hleðslu í hofi Pollux og Castors í Cori. Dyrabúnaður á húsi í efri hluta Cori, sem að hluta til er frá miðöldum. Það er í mikilli niðurníðslu en ég gæti vel hugsað mér að festa kaup á því hefði ég til þess fjármagn (veit þó ekkert um verðið eða hvort það er til sölu en ekki hefur verið búið í því í um 40 ár) eða þolinmæði gegn skriffinnum Ítalíu. Einhverjir fór í gang með viðgerðir á einhverju stigi, en gáfust upp. Yfir dyrunum er lágmynd af Maríu og Kristi.

Sums staðar hafa menn nýtt sér allt mögulegt byggingarefni. Allt var endurnýtt.

Fínustu hallir endurreisnartímans voru einnig byggðar úr því efni sem fyrir hendi var og skreyttar með gömlum súlum sem stundum var rænt úr rómverskum rústum í nágrenninu. Palazzo Riozzi-Fasanella í Cori er frá 16. öld.

Hleðsla úr móbergi frá miðöldum ofan á risavöxnum björgum úr kalksteini/marmara sem eru frá því á annari öld fyrir okkar tímatal.

Rómverskur veggur í Cori hlaðinn úr móbergi í Opus reticulatum.

Villi afi

Ég átti tvo afa sem báru hver sína gerðina af hinu keisaralega nafni Vilhjálmur, Vilhelm á Íslandi og Willem í Hollandi. Ekki er því að furða að ég hafi orðið að heita Vilhjálmur, svona til að halda áfram hinni keisaralegu hefð. Ég kynntist aldrei afa mínum í Hollandi (sjá hér og hér), en Villi afi á Íslandi var minn besti vinur og hjálparhella. Í námi nutu menn oft aðstoðar LÍN, en ég hafði bæði LÍN og afa og ömmu, Sigríði Berthu Þórðardóttur, sem endalaust gáfu mér höfðinglegar gjafir og aðstoðuðu mig fjárhagslega og aðra á allan mögulegan hátt af sparnaði sínum frá langri vinnuævi. Villi afi var afar örlátur maður og nutu margir góðs af því.

Ekki var óalgengt fyrr á tímum að tveir ungir menn færu saman til ljósmyndarans og létu eilífa sig eins og ungu mennirnir hér að ofan gerðu. Stundum héldust menn í hendur eða innilega utan um hvern annan. Sá tími var liðinn þegar þessi mynd var tekin. Skrítið fólk í nútímanum leggur svo eitthvað annað í það í dag en menn gerðu þá. Langt er seilst eins og við vitum.

Árið 1996 var haldin sýning á ljósmyndum Jón Kaldals í tilefni af aldarafmæli hans. Myndirnar voru sýndar í Nýlistasafninu. Móður minni og ömmu var sagt að þar héngi mynd af afa mínum, mynd sem þær höfðu aldrei séð. Myndin bar númerið 2303.

Sýnir hún tvo unga menn í sínu fínasta pússi með newsboy - eight piece húfur úr tweed, en slíkar húfur eru oft ranglega greindar sem sixpensarar á Íslandi, en það er allt önnur húfa eins og reyndir húfu- og hattamenn eins og ég vita.

Eftir að afi minn lést árið 1993, fékk ég þessa mynd hjá Ívari Brynjólfssyni ljósmyndara og samstarfsmanni á Þjóðminjasafni Íslands og gaf ömmu minni, sem setti hana í gylltan ramma og settu upp í stofu sinni á Hringbrautinni í Reykjavík. Ég fékk svo myndina eftir lát ömmu minnar, og hangir hún jafnan fyrir framan mig við skrifborðið mitt, því myndin af afa minnir mig á son minn Ruben.

Afi minn, Vilhelm  [Árni Ingimar] Kristinsson er sá lágvaxni til hægri á myndinni. Hinn unga manninn, með hið háaðalborna skagfirska andlit, kunni amma mín sæmileg deili á en ég var búinn að gleyma nafninu fyrr í ár þegar mér datt í hug að skrifa nokkur orð um myndina. Hann mun hafa siglt til Ameríku að því er amma sagði mér. Hann hafði viljað fá afa með sér til Ameríku og þeir höfðu verið á sjó saman.

Nýlega hafði ég samband við Ingu Láru Baldvinsdóttur deildarstjóra ljósmyndasafns Þjóðminjasafnsins, til að spyrjast fyrir um nafn mannsins með afa á ljósmynd Kaldals. Nafn hins hávaxnari er það eina sem skráð er við myndina í safni Kaldals. Inga Lára upplýsti nafnið: Þorvaldur Ögmundsson.

Þorvaldur var sonur Ögmundar Sigurðssonar skólameistara í Flensborgarskóla í Hafnarfirði og var myndin tekin þar. Þess vegna spurðu Inga Lára mig fyrr í ár (2016), hvort afi minn hafði verið í Flensborg. Þar gekk hann aldrei. En félagarnir á myndinni voru komnir langt yfir skólaaldur og stunduðu sjóinn saman. Afi leit alla tíð mjög unglega út og fór ekki að grána á vöngum fyrr en seint á áttræðisaldri og hann hélt ljósum háralit vel fram á nýræðisaldur. Réttara sagt, hann afi varð aldrei almennilega gráhærður.

Afi og vinur hans Þorvaldur voru á togurum fyrir norðan á Siglufirði og Akureyri, afi mest sem hjálparkokkur eða kokkur. Þeir félagar hafa hafa líklega nýtt sér tækifærið og setið fyrir þegar Kaldal var á annað borð í Flensborgarskóla að taka myndir af nemendum þar.

Þorvaldur, sem var stúdent frá Menntaskólanum í Reykjavík, fluttist til Bandaríkjanna. Afi með sitt barnaskólapróf stofnaði hins vegar fjölskyldu í Reykjavík. Þorvaldur hélt sig við sjóinn og var sjómaður á togurum frá Boston með öðrum Íslendingum. Í miklu óveðri þann 8 febrúar 1933 tók hann út af togaranum Fordham og drukknaði. Greint var frá sorglegum dauðdaga hans í Lögbergi þ. 3. marz 1933.

Myndir geta sagt margt og gefið ástæður til rannsókna. En þær segja alls ekki allt. Ef menn hefðu viljað vita meira um afa Villa, sem síðar á ævinni var vatnsvörður við Reykjavíkurhöfn, hefðu þeir átt að mæta í jarðarför afa í Fríkirkjunni. Þeir hefðu ekki komist inn, því það var fullt fram í fordyri. Þá fyrst áttaði ég mig á því hvað marga vini afi hafði átt.

Við voru afar ólíkir, en það skapaði hina góðu vináttu. Afi hafði alltaf viljað ganga menntaveginn, en hafði ekki ráð á því. Hann lifði sig því inn í velgegni afkomenda sinna á andlegu brautinni. Eftir að afi komst á eftirlaun vann hann í yfir áratug hjá RÚV sem sendisveinn, en útvarpið notaði gamla, vinalega karla til þess verks og krakka á sumrin. Það þótti honum góð vinna og ég naut einnig góðs af því, því afi útvegaði mér alltaf sumarvinnu, annað hvort hjá útvarpinu á Skúlagötu og síðar hjá Reykjavíkurhöfn.

Afi var á yngri árum prýðisgóður íþróttamaður og hef ég greint frá því áður. Hann var í fimleikahópi ÍR og sýndir Kristjáni X konungi fimi sína, er kóngur kom í heimsókn árið 1921. Enn meira er hægt að fræðast um afa minn, því hann hefur náð þeim heiðri að verða eins konar safngripur á Þjóðminjasafni Íslands, fyrir utan listagóða mynd Kaldals. Afi var einn af heimildamönnum þjóðháttadeildar um líf krakkann í Skuggahverfinu í byrjun 20. aldar. Hér má lesa um það. Lýsingar af sýna hans eðli. Hann var diplómat og talaði sjaldan illa um aðra og krati var hann lengur en flestir á 20. öldinni í Reykjavík. Hálfsystir hans, eldri, í Danmörku, Sigríður Sigurjónsdóttir Jensen, náði nú einnig því takmarki að verða lengst skráði félagi i Socialdemokratiet í Danmörku. Vitaskuld þurfi Íslending til að hækka meðalaldur krata í Danmörku all verulega. Tante Sigga varð 101 árs gömul og ávallt hress alveg fram í dauðann. Það er svo önnur saga.

Hér lýkur þessum þætti af afa mínum með hið keisaralega nafn og sína höfðinglegu lund.

Hreinritað í Cori, Latina á Ítalíu í ágúst 2016.

Vilhelm Kristinsson í Aþenu árið 1966 (sjá hér).

Íslandskvikmynd Evu Braun og aðrar minna þekktar Íslandskvikmyndir úr ferðum KdF

 

Forðum er Eva Braun og Hitler sátu í byrginu í Berlín, horfðu þau kannski á síðustu dögum sínum á minningar úr ferð Evu til draumalandsins Íslands. Hvað gera samlynd hjón þegar þau eiga ekki sjónvarp og stunda ekkert kynlíf? Adolf og Eva horfðu á kvikmyndir Evu langt undir strætum Berlínar. Þau Eva og Adolf náðu að vera hjón í tæpar 40 klukkustundir í apríl 1945. Um leið og þau átu Sauerkraut (pizzur voru ekki til og Adolf var vitaskuld grænmetisæta) dáðust þau af Gullfossi og Geysi og miklum fjölda langferðabíla á Ísland.

Íslandsferð Evu í júlí 1939 með þýska farþegaskipinu Milwaukee þekkja Íslendingar orðið harla vel síðan að Hörður Geirsson á Akureyri greindi fyrst frá henni á 10. áratug síðustu aldar.

Eva Braun sigldi með skipinu Milwaukee og ferðin var skipulögð af "menningar"- samtökum nasista sem kölluð voru Kraft durch Freude, og var skammstafað KdF.

Kvikmynd Evu má sjá hér fyrir ofan (íslenskt efni hefst 3 mín. og 14 sek. inn í myndina).

Til eru tvö önnur kvikmyndabrot frá Íslandi, sem tekin voru í ferðum KdF. Ég hef hvorki heyrt um þau eða séð þau áður, þó vera kunni að þau séu vel þekkt á Íslandi. En ég læt þau samt flakka hér. Myndbrotunum hefur verið safnað af AKH (Agentur Karl Höffkes) í bænum Gescher í Þýskalandi og má sjá á vefsíðu fyrirtækisins.

Hér er fyrst samansafn myndbrota. Fremst er brot sem sagt er vera frá sumrinu 1936. Það er tekið á siglingu Milwaukees með félaga nasistahreyfingarinnar KdF. Ef litmyndin á eftir Íslandsmyndinni er frá sama ári og Íslandsferðin fremst á syrpunni, hefur AKH orðið á í messunni, því hún sýnir Heimssýninguna í New York sumarið 1939. Það útilokar þó ekki að myndbrotið frá Íslandi sé frá 1936.

Eftirfarandi kvikmyndabrot er hins vegar ekki dagsett, en er líklega hvorki úr ferðinni sem Eva Braun fór sumarið 1939, né þeirri ferð árið 1936 sem kvikmyndin hér að ofan var tekin í. Brotið frá Íslandi hefst 3,36 mínútur inn í myndasyrpuna. Síðar í syrpunni eru myndir frá Ísafirði, að því er ég best fæ séð.